مقدمه

اينترنت به عنوان ابزاري که بازيابي سريع و آسان اطلاعات را فراهم مي آورد از سوي کاربران بسياري مورد استفاده و استناد قرار مي گيرد. کاربران معمولا بدون توجه به معيارهاي ارزيابي انتقادي هر آنچه را که در اينترنت بازيابي مي شود معتبر مي شمارند و در مطالعات تحقيقاتي خويش مورد استفاده و استناد قرار مي دهند. (Case, 2003 ) نظر قالب کتابداران و اعضاي هيات علمي آن است که استناد در تحقيقات دانشجويي به سمت منابع اينترنتي رفته و دانشجويان بر استفاده از اين منابع بسيار تاکيد دارند.(2002Davis,نقل از Tillotson, 2003: 4) يافته هاي تولپانن نشان مي دهد که 5/92 درصد از دانشجويان ورودي زبان انگليسي اطلاعات موجود در اينترنت را معتبر مي دانند و اين در حالي است که 5/52 درصد ازآنان اطلاعات بازيابي شده را هرگز ارزيابي نمي کنند.(Tillotson,2003:4 نقل ازTolpannan,1999)

اغلب کاربران اطلاعات بازيابي شده از اينترنت را معتبر مي شمارند و قادر به تشخيص گهر از زباله نيستند.اغلب كاربران در پاسخ به اين سوال که چرا به اين منبع استناد کرده ايد و آيا اين منبع معتبر است يا خير؟ چنين پاسخ مي دهند که " آن را جستجو و بازيابي کرده ام واز آن استفاده مي کنم." در اين پاسخ جايي براي ارزيابي منتقدانه اطلاعات بازيابي شده گذاشته نشده است و اتکاي صرف به مطالب بازيابي شده و ارزيابي نشده به طور وحشتناکي نمايان است.(Williams, 2003) تسهيلات تکنولوژيکي موجود بسياري از موانع انتشار و اشاعه اطلاعات را از ميان برداشته است. امروز هر فردي مي تواند به نشر عقايد خويش پرداخته و وب سايت خود را مديريت نمايد. گستره صفحات وب روز به روز بيشتر مي شود و بر آلودگي اطلاعات در اين آشفته بازار اطلاعاتي افزوده مي گردد. از سويي جامعه امروز به سمت جامعه اطلاعاتي در حال حرکت است. جهاني شدن و اطلاعات گرايي از مشخصه ها ي عصر اطلاعات است. دسترسي به اطلاعات متناسب با نيازهاي اطلاعاتي، در زماني کوتاه مهارتهايي خاص مي طلبد. سواد اطلاعاتي لازمه جامعه اطلاعاتي است و براي رسيدن به اين سواد کاربران بايد به مهارتهاي اطلاع يابي مجهز باشند. يکي از مهارتهاي اطلاع يابي, مهارت ارزيابي است. اما پرسش آن است كه آيا واقعا اطلاعات بازيابي شده از اينترنت نياز به ارزيابي دارند و يا هر نوع اطلاعات بازيابي شده مي تواند مستند باشد و مورد استناد قرار گيرد؟ ضرورت ارزيابي اطلاعات بازيابي شده در چيست و چه معيارهايي براي ارزيابي وجود دارد؟ در اين نوشته سعي بر آن است تا با روشن ساختن ضرورت ارزيابي اطلاعات بازيابي شده در فضاي اينترنت, معيارهاي ارزيابي صفحات وب به عنوان يکي از محمل هاي اطلاعاتي تبيين گردد.

فصل اول:

بيان ضرورت و معيارهاي ارزيابي در صفحات وب

1-1مهارت ارزيابي اطلاعات

کتابداران و اطلاع رسانان از ديرباز در پي افزايش ارتباط سودمند ميان منابع اطلاعاتي و طالبان آنها بوده اند و در جهت افزايش اين ارتباط موثر و افزايش خرد و دانايي در سطح جامعه همواره تلاش کرده اند. اطلاعات صرفنظر از محملي که بر بستر آن قرار خواهد گرفت داراي ارزش فراوان است و به خلق دانايي مي انجامد. اطلاع جويي فرايندي هدفمند و ساختار مند است. طرح نيازاطلاعاتي, تعريف استرتژي جستجو، بازيابي اطلاعات، ارزيابي آنچه بازيابي شده است، سازماندهي و استفاده موثر از اطلاعات در جهت تبادل انديشه ها و يافته ها، مهارتهايي مي طلبد. اين مهارتها در قالب واژه مهارتهاي اطلاع يابي جاي مي گيرند.

1-2 مفهوم مهارت اطلاع يابي

يان مال لي (لي، يان مال،1376) مهارت اطلاع يابي را اينگونه بيان ميدارد:

1. مهارت در بازيابي اطلاعات

2. مهارت در ارزيابي اطلاعات

3. مهارت در سازماندهي اطلاعات و

4. مهارت در تبادل اطلاعات

ارزيابي اطلاعات به عنوان يکي از کليدي ترين مهارتهاي مورد نياز کاربران در اين تقسيم بندي مورد اشاره است. اين مهارت در انتخاب منابع متناسب با نيازهاي اطلاعاتي کارساز است و روند اطلاع يابي موثر را سرعت و اعتبار مي بخشد. اطلاعات پس از بازيابي در هر قالب و ساختاري که ارائه شود نياز به ارزيابي دارد تا به اين وسيله محتواي اطلاعاتي، متناسب با نيازهاي تعريف شده کاربران باشد و به حل مسئله بيانجامد.کاربران جهت ارزيابي اطلاعات بازيابي شده نيازمند تفکر انتقادي هستند.

1-3 مفهوم تفکر انتقادي

خمير مايه تفکر انتقادي، تکاپوي ذهني و جستجو در انديشه هاي نوشته و نانوشته جهت دستيابي به نتيجه اي معتبر و مفيد است. اين گونه تفکر آميزه اي از تفکر خلاق، تفکر منطقي و تفکر مسئله گشاست. تفکر مسئله گشا همه عوامل ذيربط را در تفکر انتقادي وارد ميسازد، تفکر منطقي ، راه نفوذ خطاهاي منطقي را در تفکر انتقادي سد مي کند و تفکر خلاق ابزار لازم را براي ترکيب مفاهيم به گونه اي متفاوت از گذشته فراهم مي آورد. (دياني،1370).

تفکر انتقادي لازمه توانايي و مهارت ارزيابي اطلاعات است. نظام آموزشي و کتابخانه ها به عنوان زيرمجموعه اي از اين نظام، وظيفه تربيت کاربراني مجهز به تفکر انتقادي را بر عهده دارند.حري معتقد است که نظام آموزش عالي دو نقش دارد يکي اينکه به دانشجويان بياموزد چگونه اطلاعات خويش را بيابد وديگري اينکه به آنان تعليم دهد چگونه اطلاعات به دست آمده را تعبير و تفسيرکند.(حري، 1378) تفکر انتقادي در محيط آموزشي از جمله کتابخانه ها شکل مي گيرد و پرورش مي يابد, لذا لازم است کتابخانه ها در ارائه خدمات خود به ايجاد و تقويت نگاه انتقادي در کاربران توجه داشته باشند و در آموزشهاي کتابخانه اي خود اين جنبه را لحاظ کنند. وجود وب سايتهاي کتابخانه اي که آموزش مهارتهاي اطلاع يابي را به صورت مجازي فراهم مي آورد فرصت مناسبي براي اين منظور است. اما هنوز سوالي باقيست : آيا ارزيابي اطلاعات ضروري است؟

1-4 - ضرورت ارزيابي اطلاعات در عصر اطلاعات:

آدمي براي رفع نياز اطلاعاتي خويش به دنبال کسب اطلاعات است. وي از اطلاعاتي که دريافت ميکند براي تصميم گيريها و ارتقاي دانش خويش بهره مي برد. تصميم گيري زماني ارزشمند است که به درستي صورت پذيرد. نبايد چنين پنداشت که تمامي اطلاعات کسب شده از صحت و اعتبار لازم براي دخيل شدن در تصميم گيريها برخوردارند. در اينجاست که اهميت ارزيابي اطلاعات رخ مي نمايد. از طرفي جامعه اطلاعاتي در عصر اطلاعات ضرورتهاي ديگري را نيز تحميل مي کند:

1-4-1 جهاني شدن و ارزش اطلاعات: يکي از نتايج بحث جهاني شدن, افزايش ارزش اطلاعات به عنوان معيار توسعه يافتگي و خمير مايه توسعه پايدار ملتهاست لذا روز به روز بر ارزش اطلاعات افزوده مي شود.
1-4-2 رشد تکنولوژيکي و آلودگي اطلاعات: رشد سريع شبکه هاي اطلاعاتي روند اشاعه اطلاعات را تسهيل نموده, متخصصان موضوعي راحت تر از گذشته به تبادل اطلاعات مي پردازند و چرخه توليد علم سريع تر از گذشته در جريان است. در نتيجه آلودگي اطلاعات روز به روز افزايش و طول عمر مفيد اطلاعات کاهش مي يابد.

1-4-3 اطلاع گرايي و جامعه اطلاعاتي: مفهوم جامعه اطلاعاتي درحال شکل گيري است. در جامعه اطلاعاتي کليه تصميم گيري ها بر مبناي اطلاعات صورت مي گيرد و سرعت دسترسي به اطلاعات روزآمد, صحيح و معتبر، ارزشمند است. کاربران از ميان انبوه اطلاعات توليد شده بر مبناي نياز اطلاعاتي خويش به انتخاب دست مي زنند و به تصميم گيري هاي مفيد و به موقع مي يپردازند.

1-4-4 کاربر نهايي و مهارتها ي اطلاع يابي: مفهوم ارتباطات بي سيم کاربران را از محدوديت هاي زماني و مکاني خارج ساخته و رفتار اطلاع يابي را به حريم خصوصي آنها کشانده است. مفهوم کاربر نهايي شکل گرفته و کاربران بدون ياري کتابداران به رفع نيازهاي اطلاعاتي خويش مي پردازند. در اين صورت نياز به آموزشهاي پيچيده تري جهت ايجاد و ارتقاي سطح مهارتهاي اطلاع يابي احساس ميشود.

1-5 ضرورت ارزيابي صفحات وب

از ديرباز تا امروز که در عصر اطلاعات به سر مي بريم همواره ارزيابي اطلاعات و تقويت تفکر انتقادي

مطرح بوده است. عصر اطلاعات نه تنها از ضرورت آن نکاسته که بر ضرورت آن افزوده است. محتواي

اطلاعاتي ممکن است در هر قالبي قرار گيرد. در انواع رسانه ها صرفنظر از نوع محمل، محتواي اطلاعات

مورد ارزيابي قرار ميگيرد. صفحه وب سندي چندرسانه ايست که در محمل جديد اطلاعاتي يعني وب قرار گرفته است. موتورهاي جستجو با نمايه سازي صفحات وب، بازيابي اطلاعات را در اين محيط ميسر مي سازند. اما محيط مجازي وب ويژگي هايي خاص دارد که آن را از ساير رسانه ها متمايز مي کند. به بياني محيط مجازي وب بر محتواي اطلاعاتي تاثير مي گذارند.

بسياري از متخصصان اطلاع رساني و کتابداران بر اين عقيده اند که ارائه اطلاعات در صفحات وب از اعتبار آنها خواهد کاست و هنوز فرمت چاپي را ترجيع ميدهند اين گروه بر اين عقيده اند که اطلاعات در شکل چاپي از قابليت اعتماد بيشتري برخوردار است چرا که مقالات در نشريات علمي پس از بررسي محتوايي چاپ ميشوند.

بسياري از اطلاعات با ارزش علمي در شبکه قرار نمي گيرند و کتابخانه ها مجلات علمي معتبري دارند که محتواي اطلاعاتي آنها به صورت تمام متن در اينترنت وجود ندارد. (Standler,2004)اين در حالي است که ناشران مجلات علمي به فکر تغيير بستر اطلاعاتي خويش افتاده و در انديشه فراهم آوري امکان دسترسي تمام متن به مقالات علمي خويش هستند. مزايايي چون قابليت دسترس پذيري فراوان بدون محدوديت زماني و مکاني، امکان روز آمد کردن سريع اطلاعات و قابليت انتقال و کپي برداري سريع و به صرفه از اطلاعات در محيط اينترنت عواملي است که به روند ديجيتالي کردن اطلاعات سرعت مي بخشد. در اين صورت ارائه خدمات به صورت پولي انجام خواهد شد و نمونه اين گونه از مجلات علمي در حال حاضر به صورت الکترونيکي در شبکه مشاهده مي شود. (Standler,2004)
نوع محمل اطلاعاتي، در مورد صفحات وب بر محتواي اطلاعاتي آن تاثير مي گذارد لذا به صورت اختصاصي به بيان ضرورت ارزيابي اينگونه منابع پرداخته مي شود:

● صفحات وب به سادگي ايجاد ميشوند.

● دريافت دامنه و URL آسان است. حتي دامنه هايي که به ظاهر نشانگر مشخصه هاي خاصي چون org ,edu,… هستند با پرداخت مبلغ ناچيزي واگذار مي شوند.

● هر صفحه ايجاد شده بدون هيچ محدوديتي از سوي موتورهاي جستجو نمايه و آماده بازيابي مي شود.
● اين صفحات مي توانند يکي از منابع اطلاعاتي محسوب شده و مبناي استناد قرار گيرند.

● نظارتي بر محتواي سايتها و نوع اطلاعات ارائه شده در آنها وجود ندارد. و به بياني هر گونه اطلاعاتي از طريق صفحات وب ارائه ميشود.

● اطلاعات در اين صفحات بدون هيچ گونه فيلتري و بدون توجه به ويژگي هاي کاربران در دسترس گروههاي مختلف قرار مي گيرد.

● داوري آنگونه که در مورد منابع چاپي مطرح است، در اين دست از منابع به چشم نمي خورد.
● دنياي مجازي ارتباطات مبتني بر وب, اعتماد پذيري را کاهش مي دهد. چراکه هويت طراحان صفحات وب مي تواند پنهان باشد و يا اطلاعات ارائه شده از سوي آنها کاملا ساختگي باشد.

● اطلاعات ارائه شده در صفحات وب ناپايدار است.

● اطلاعات ارائه شده در وب از نظر محتوايي گاه بيهوده و بالقوه خطرناک و گمراه کننده است.

● به علت آلودگي بيش از حد اطلاعات در وب, ميزان جامعيت بازيابي ها بسيار زياد است نتيجه اين آلودگي وجود سرريز اطلاعات است و براي رسيدن به نيتجه مطلوب بايد به گزينش دست زد.

● به علاوه روشهاي نمايه سازي در وب از کارائي لازم برخوردار نيستند و همواره بخش مفيدي از وب به صورت وب پنهان باقي مي ماند.

شايد بتوان از طريق اعمال جستجوي پيشرفته بر غناي محتوايي اطلاعات بازيابي شده افزود اما در هر صورت در نمايه سازي وب، روابط معنايي آنگونه که شايسته است مد نظر نيست و چه بسا موارد بازيابي شده با اطلاعات مورد نظر سازگاري نداشته باشد.حتي با اين فرض که موتور جستجو نمايه سازي را به درستي انجام داده باشد، طراحان وب در طراحي خويش ابرداده ها را مد نظر داشته باشند و موارد بازيابي شده مرتبط نيز باشند، لازم است که کاربران مطالب بازيابي شده را با ديدي انتقادي مورد ارزيابي قرار دهند و به اين ترتيب بر اعتبار استناد خويش بيافزايند.

لذا کاربران چه به عنوان اعضاي جامعه اطلاعاتي در عصر اطلاعات و چه به عنوان مراجعان ساده کتابخانه

هاي قرون وسطي هيچ گاه حق ارزيابي منتقدانه را از خود سلب نکرده اند. ساختار ارائه اطلاعات چه چاپي باشد, چه ميکرو فيلم و چه ابزارهاي ديجيتالي، کاربران همواره معيارهايي را در ارزيابي هاي خويش به کار مي برند.

در مورد منابع الکترونيکي و آنچه در شبکه هاي پيوسته اشاعه مي يابد ضرورت ارزيابي نه تنها کاهش نمي يابد که پررنگ تر خواهد شد و تابع معيارهاي ويژه اي است.

1-6 ارزيابي صفحات وب

براي يافتن اطلاعات مناسب با نياز اطلاعاتي از طريق صفحات وب بايد در دو چيز مهارت داشت:
● دستها و چشمها را به تکنيک هايي مجهز کنيد که قادر به يافتن مناسب ترين اطلاعات در زماني کوتاه باشند.
● ذهن خود را طوري تربيت کنيد که با ديدي انتقادي و حتي بدبينانه مجموعه اي از سوالات را طراحي و در مواجه با اطلاعات بازيابي شده آنها را در ارزيابي به کار بندد.

در صورتيکه اين دو فرايند همزمان انجام پذيرد مي توان گفت که کاربر از مهارت بازيابي و ارزشيابي منابع مرتبط با نياز خود برخوردار است.

1-7 معيارهاي ارزيابي صفحات وب

برخي معيارهاي ارزيابي صرفنظر از نوع محمل اطلاعاتي براي انواع منابع چاپي و غير چاپي صادق اند اما

برخي از معيارها اختصاص به نوعي از منابع دارند. انديشه بنياني در ارزيابي اطلاعات همچنان ثابت است اما گاهي اتفاق مي افتد که با توجه به نوع کاربران, نوع و عمق نياز اطلاعاتي و موارد استفاده از اطلاعات بازيابي شده برخي از معيارها پررنگ تر و برخي کم رنگ تر است.

محتواي اين معيارها حول چند نکته مي چرخد. ارزيابي از دو جهت کمي و کيفي بايد انجام شود. نوع و ساختار سازماندهي و ارائه اطلاعات در انواع محمل ها به سهولت کاربري و و استفاده موثر مي افزاديد لذا نبايد چنين پنداشت که ساختار و شکل ارائه اطلاعات در کم اهميت است. در مورد صفحات وب نيز هر دو جنبه محتواي کمي و کيفي مد نظر است.

1-8 هدف را مشخص کنيد

آنچه در اينترنت منتشر مي شود با هدف و براي مخاطبان خاصي است. شناسايي هدف با دنبال کردن پيوندهايي چون "About us," "Philosophy," "Background," "Biography," "Who am I," etc.

آشکار مي شود. اين پيوندها اهداف، دامنه، نوع فعاليت، وابستگي سازماني و اطلاعات سودمند ديگري را مشخص مي نمايد. اگر در صفحه بازيابي شده اين پيوندها را پيدا نکرديد بايد با کوتاه کردن URL به صفحه خانگي سايت رفته و در آنجا به دنبال اطلاعاتي از اين دست باشيد. (Barker,2004) . همواره به خاطر داشته باشيد که هدف زيربناي ساير برنامه ريزي ها و طراحي هاست و در تعريف ملاکها و معيارهاي گردآوري, تنظيم و ارائه اطلاعات تاثيرگذار است.

راه ديگر براي کشف هدف توجه به دامنه و URL صفحه بازيابي شده است. صفحاتي که با دامنه هاي mil,govet,org,edu, مشخص مي شوند از اعتبار بيشتري برخوردارند. كاربران بايد درمورد دامنه هايcom که تجاري كه تجاري هستند بسيار دقت نمايند. اين دامنه براي اهداف تجاري استفاده مي شود. دامنه net به سايتهاي غير انتفاعي داده ميشود اينکه تا چه اندازه اين شرکتهاي غير انتفاعي اطلاعات صحيح ارائه ميدهند خود جاي بحث دارد. علي رغم تقسيم بندي رايجي که از دامنه ها به عمل مي آيد در عمل نظارت چنداني بر دامنه هاي ذکر شده وجود ندارد و با پرداخت مبالغ ناچيزي دامنه ها واگذار مي گردد. لذا اگر چه بايد در بررسي دامنه و URL صفحه بازيابي شده دقت نمود اما اين معيار به تنهايي معيار مناسبي براي رد يا تائيد اطلاعات بازيابي شده نيست.