مقدمه

1-1- اهميت موضوع پژوهش و پيشينة آن

آلودگي محيط زيست يكي از بزرگترين، يا حتي بزرگترين و حادترين معضل جهان امروز است. آسيب‌هاي بي‌شمار ناشي از آلاينده‌هاي گوناگون بر سلامتي انسان،‌ زيست بوم‌ها و انواع موجودات زنده، توجه دانشمندان و محققان نقاط مختلف دنيا را به خود جلب نموده است. اهميت اين موضوع به حدي است كه اين دهه را دهة محيط زيست نامگذاري كرده‌اند تا تأكيد بيشتري بر جدي بودن مساله آلودگي محيط زيست و لزوم توجه به آن و ضرورت يافتن راهكارهايي جهت جلوگيري از افزايش اين مشكل باشد.

در سال 1803، مالتوس،‌ بزرگترين معضل بشريت را كمبود مواد غذايي دانست و هشدار داد كه با توجه به روند فزايندة افزايش جمعيت كره زمين، به زودي به جايي خواهيم رسيد كه غذاي كافي براي تغذيه همه انسانهاي ساكن اين كره وجود نخواهد داشت و امروز شاهديم كه طبق گزارش‌هاي سازمان ملل، 800 ميليون گرسنه در جهان وجود دارند كه قادر به بدست آوردن غذاي مورد نياز خود نيستند. بعد از مالتوس، عده‌اي ديگر كه خود را نئومالتوسيان ناميدند، آلودگي محيط زيست را معضلي بزرگتر و جدي تر از مساله كمبود مواد غذايي دانستند،‌ و متاسفانه، اخبار تكان‌ دهنده‌اي كه در اين زمينه بدست آمده و مي‌آيد اين حقيقت تلخ را تاييد مي كند. برخي از اخبار و آمارهاي ارائة‌ شده از سوي سازمان‌هاي معتبر جهاني را از نظر مي‌گذرانيم:

• در شهرهاي بزرگ جهان، روزانه صدها نفر جان خود را در اثر آلودگي هوا از دست مي‌دهند. پژوهش‌هايي كه در 15 شهر بزرگ اروپا انجام شده است نشان مي‌دهد كه آلودگي هوا در شهر ليون فرانسه سبب مرگ زودرس 30 تا 50 نفر در روز مي‌شود و در پاريس، 260 تا 350 نفر هر روز بر اثر بيماريهاي قلب و عروق ناشي از آلودگي هوا مي‌ميرند. محققان دانشگاه‌ هارواد دريافته‌اند كه ميزان مرگ و مير در شــــهرهايي كه بيش از استانداردهاي مجاز با آلودگي هوا مواجهند حدود 20 درصد بيشتر از شهرهاي داراي هواي غيرآلوده است و ميزان بيمارهاي قلبي در شهرهاي صنعتي، حدود 30 درصد بيشتر از ساير شهرهاست.
• گزارشي از صندوق محيط زيست بانك جهاني حاكي است كه ســـالانه 800 هزار نفر در جهان بر اثر بيماريهاي تنفسي،‌ قلبي و ساير بيماريهاي ناشي از آلودگي هوا جان خود را از دست مي‌دهند.
• نازايي، اختلالات نوزادان، كم‌خوني، نارسايي‌هاي حاد كليوي، اختلالات كبدي،‌ دردهاي شديد شكمي، بيماريهاي چشمي حاد و بعضاً كوري،‌ مشكلات تيروئيدي، افزايش فشار خون، سكته،‌ فلج،‌ اختلالات حافظه، پايين آمدن بهره هوشي، عدم تمركز و انواع ناراحتي‌هاي روحي و رواني از جمله افسردگي،‌ اضطراب‌‌هاي شديد،‌ تنش‌ها و غيره ،از عواقب انتشار وسيع آلاينده‌ها در جهان مي‌باشند.

●آلودگي محيط زيست منجر به بروز عظيم‌ترين و فاجعه آميزترين انقراض بزرگ تاريخ حيات شده است…. حيات در طول تاريخ طولاني خود، از بيش از سه ميليارد سال پيش، شاهد پنج انقراض عظيم بوده است كه به ترتيب در اواخر دوران هاي اردوويسين، دونين، پرمين، ترياس و كرتاسه رخ دادند. در هر يك از اين پنج انقراض عظيم، تنوع زيستي و تعداد گونه‌هاي زيستي تا حد زيادي كاهش يافت و گاه چند ميليون سال طول مي‌كشيد تا تنوع زيستي دوباره بهبود حاصل كند و غناي خود را بازيابد. مشهورترين آنها، انقراض پنجم بود كه در آخر دورة‌كرتاسه رخ داد و باعث نابودي نسل دايناسورها شد. ولي اين انقراض،‌ مخربترين انقراض عظيم تاريخ خلقت نبود، بلكه فجيع‌ترين آنها انقراض ششم است كه به دست انسان آغاز شده و بسياري از دانشمندان احتمال داده‌اند كه علاوه بر بسياري از گونه‌هاي گياهي و جانوري، منجر به نابودي نسل بشر نيز خواهد شد. وجود مقاديري از انواع آلاينده‌‌ها از جمله آفت كش‌ها و سموم شيميايي در شير انسان، احتمال اين فرض را افزايش داده است.

• آلودگي محيط زيست و گرمايش ناشي از آن، يك سوم زيستگاه‌هاي طبيعي جهان را تا آخر اين قرن بطور اساسي دچار اختلال مي‌كند و تمامي گونه‌هاي زيستي كه امكان مهاجرت سريع، با سرعتي بيش از روند تخريب را ندارند و يا زيستگاه‌هاي آنها منحصر به فرد است محكوم به نابودي خواهند بود.
• طبق فهرست قرمز ارائه شده از سوي IUCN (اتحاديه بين‌المللي حفاظت از طبيعت و منابع طبيعي) در سال 2002، 5714 گونه از گياهان و 5453 گونه از جانوران جهان با خطر انقراض مواجه هستند و از اين ميان، 928 گونه از گياهان دولپه‌اي، 79 گونه از تك لپه‌اي‌ها، 17 گونه از مخروطيان، بيش از 22 گونه از نهانزادان آوندي، 181 گونه از پستانداران، 182 گونه از پرندگان، 55 گونه از خزندگان، 30 گونه از دوزيســــتان،‌ 257 گونه از ماهيان، 46 گونه از حشـرات و 222 گونه از نرم‌تنان در شرايط بسيار حاد و بحراني به سر مي‌برند. و البته اين ارقام از ميان گونه‌هاي شناسايي شده است و مسلماً گونه هاي فراواني وجود دارند كه بدون اينكه حتي شناسايي شده باشند در حال نابودي هستند ‌، چنانكه گفته مي‌شود حدود 90 درصد از گياهان جنگل‌هاي جاده‌اي هنوز مورد مطالعه و بررسي قرار نگرفته‌اند و چه بسا بتوان از آنان، داروهايي ارزشمند براي بيماريهاي غيرقابل درمان امروز بدست آورد.

●جنگل‌هاي حاره‌اي كه با تنوع زيستي فوق‌العاده غني، حداقل دو پنجم گونه‌هاي گياهي و جانوري دنيا را در خود جاي داده‌اند با روندي بسيارسريع، حدود بيست ميليون هكتار در سال، در حال تخريب هستند.

• طبق آمار ديگري از سوي IUCN،‌ در حال حاضر بيش از 5715 گونه زيستي در قاره آسيا، 5643 گونه در قاره آمريكا، 3822 گونه در آفريقا، 1483 گونه در اروپا، 1663 گونه در استراليا و 27 گونه در قطب جنوب در خطر انقراض قرار دارند…. و اين گنجينة ارزشمند و بي بديل حيات است كه حدود 5 ميليارد سال به طول انجاميده تا به غناي امروزي رسيده است: تنوع زيستي .

…و اخبار هولناكي از اين قبيل ، فراوانند.

يك زيست‌شناس مي‌گويد: «معدنچيان براي اطلاع از وجود گازهاي مهلك،‌ از قناري‌هاي استفاده مي‌كنند؛ مرگ قناري‌ها براي آنها هشداري است مبني بر وجود گازهاي كشنده. و اكنون ما نيز بايد چنين هشدارها و اخطارهايي را از اجساد دلفين‌ها و شيرهاي دريايي مرده بر سواحل، پرندگان بيجان افتاده بر زمين ، و جنگل‌هاي نابوده شده دريافت‌ داريم و پيش از آنكه خيلي دير شود چاره‌اي جدي بينديشيم. مرگ گونه‌ها هشداري است براي گونة Homo sapiens (انسان خردمند)! … »

معضل بزرگ آلودگي محيط زيست، از زماني آغاز شد كه بشر به صنعت و بهره‌برداري بي‌رويه از طبيعت و منابع طبيعي روي آورد و رابطة همزيستي و مسالمت‌آميز، متعادل و دو جانبة خود با محيط زيست و ساير موجودات زنده را به رابطه‌اي يكطرفه و متعادل تبديل كرد و طي مدت زماني كوتاه، تغييراتي هنگفت و فشاري عظيم و غير قابل تحمل بر محيط زيست وارد آورد. اين فشار به حدي بود كه طي سال‌هاي 1970 تا 1995،‌ يك سوم منابع طبيعي زمين نابود شدند،‌ آب‌ها، خاك‌ها و هوا در سراسر كره زمين به انواع آلاينده‌ها آلوده شدند و بسياري از زيستگاه‌هاي طبيعي دچار تخريب گرديدند. فعاليت‌هاي بشر در ده‌هاي اخير منجر به ورود ميليون‌ها تن مواد آلاينده به اتمسفر شده است،‌ و اين روند آلودگي همچنان ادامه دارد. در حال حاضر، آلاينده‌هاي حاصل از فعاليتهاي مختلف انساني اعم از فعاليتهاي صنعتي، نقل و انتقالات، كشاورزي، دفع فاضلاب‌ها و غيره، به نحو گسترده‌اي در سراسر كرة زمين انتشار يافته‌اند و موجب صدمات شديد بر سلامتي انسان، محيط زيست او و منابع طبيعي او مي‌گردند. طبق محاسبه‌اي كه در ايالات متحده امريكا انجام شده است، خسارات مالي وارد بر گياهان زراعي و تزئيني و انواع محصولات گياهي در اثر آلودگي هوا به تنهايي بيش از يك ميليارد دلار برآورد گرديده است.

مساله آلودگي محيط زيست و تاثير آلاينده‌هاي ناشي از فعاليت انسان بر محيط، از قرن‌ها پيش مورد توجه بوده است. جان ايولين، نويسندة انگليسي، در كتابي كه در سال 1661 منتشر كرد، برخي از ابتدايي‌ترين صدمات ناشي از آلوگي هوا بر گياهان را ذكر كرد و به شرح مشكلات رويشي گلها و درختان ميوه در هواي آلوده به دود زغال سنگ انگلستان پرداخت. ايبسن در نروژ نيز مساله قابليت جابجايي و انتشار آلاينده‌ها در مقياس وسيع و در سراسر جهان را مطرح كرد و نوشت: «مه دود حاصل از سوخت زغال سنگ در انگلستان، به صورت باراني دوده‌اي و آلوده بر سراسر جهان خواهد باريد.»

در زمينة آلودگي محيط زيست، مسالة آلودگي هوا بخصوص مبحثي بسيار قابل توجه و پراهميت است، زيرا هوا قادر است در مسافت‌هاي طولاني جا بجا شود و آلاينده‌ها را در سراسر جهان منتشر كند. علاوه بر اين،‌ بسياري از آلاينده‌هاي محيط زيست ابتدا در هوا وجود دارند و سپس از آنجا به زمين آمده، و منجر به آلودگي آب‌ها و خاك‌ها مي‌گردند.

تا قبل از دهة 1940، آلاينده‌هاي عمده هوا،‌ دي‌اكسيد گوگرد و ذرات ريز بودند، در حاليكه امروزه طيف وسيعي از انواع آلاينده‌هاي گوگردي، نيتروژني،‌ فلوئوريدي، فلزي و غيره، با غلظت‌هاي زياد در هوا و در كل محيط زيست يافت مي شوند. صدمات ناشي از دي‌اكسيد گوگرد بر گياهان از اواسط قرن نوزدهم درمناطق صنعتي وشهرهاي بزرگ مشاهده گرديد. در اروپا سالها تصورمي شد كه اين آلاينده، تنها آلايندة هواست و صدمات گوناگون مشاهده شده بر پوشش گياهي به آن نسبت داده مي‌شد،ولي مطالعات گسترده‌تر ثابت نمود كه دي اكسيد گوگرد به تنهايي نمي‌تواند مسوول پيچيدگي و گستردگي صدمات وارد بر گياهان باشد. از آن زمان،‌ آلاينده‌‌هاي متعدد ديگري مورد شناسايي و بررسي قرار گرفتند و اين تحقيقات همچنان ادامه دارند.

متاسفانه در كشور ما،‌ ايران،‌ مطالعات و تحقيقات بسيار اندكي در زمينة آلودگي محيط زيست و اقدامات بسيار كمتري در جهت كاهش آلودگي و يا حداقل جلوگيري از افزايش آن صورت گرفته است. اين در حالي است كه يكي از آلوده‌ترين شهرهاي جهان در آن است. آمارهاي ارائه شده، آلودگي هواي شهر تهران را 300-200 ميكروگرم در هر متر مكعب برآورد كرده‌اند كه دو برابر ميزان آلودگي استانداردهاي مجاز جهاني است،‌ در حاليكه ميزان آلودگي هوا در بسياري از شهرهاي بزرگ و صنعتي جهان كمتر از استانداردهاي مجاز جهاني مي‌باشد، چنانكه ميزان آن در شهر لندن، 50 ميكروگرم در هر متر مكعب گزارش شده است.

همچنين آمارهاي رسمي حاكي از اين هستند كه سالانه حدود 7000 نفر در تهران جان خود را در اثر آلودگي هوا از دست مي‌دهند. با چنين ميزان آلودگي محيط زيست و وخامت اثرات منفي آن، ضرورت انجام پژوهش‌هاي گسترده و وسيع در اين زمينه و تلاش جدي جهت دستيابي به راهكارهايي براي مقابله با حادتر شدن اين بحران،‌ بخصوص براي ما كه در آلوده‌ترين شهر جهان زندگي مي‌كنيم و مستقيماً تحت تاثير عوارض بسيار شديد، بيماري‌زا و مرگبار انواع آلاينده‌ها قرار داديم، ناگفته پيداست.