ذكر گويندگان اين سخن

از هشام روايت كرده اند كه پيمبر خدا چهل و سه ساله بود كه وحي بدو رسيد.

و هم از سعيد بن مسيب روايتي به اين مضمون هست.

سخن از روز و ماه بعثت پيمبر خدا

ابوجعفر گويد: روايت درست است كه درباره روزه روز دوشنبه از پيمبر پرسيدند وفرمود: « من به روز دوشنبه متولد شدم و به روز دوشنبه مبعوث شدم و وحي به سوي من آمد.»

گويد: در اين باب خلاف نيست، اما اختلاف هست، كه كدام دوشنبه ماه بود، بعضي ها گفته اند: آغاز نزول قرآن بر پيمبر خدا هيجدهم ماه رمضان بود، و از عبدالله بن زيد جرمي روايتي به اين مضمون هست.

بعضي ديگر گفته اند نزول قرن در بيست و چهارم رمضان بود، و از ابي جلد روايتي به اين معني هست.

بعضي ديگر گفته اند نزول قرآن در هفدهم رمضان بود و گفتار خدا عزوجل را شاهد اين سخن آورده اند كه فرمود:

« و ما انزلنا علي عبدنا يوم الفرقان يوم التقي الجمعان»

يعني (اگر به خدا) و آنچه روز فيصل كار، روز تلاقي دو گروه، بر بنده خويش نازل كرده ايم ايمان آورده ايد (چنين كنيد) و روز تلاقي پيمبر خدا با مشركان در بدر روز هفدهم رمضان بود.

ابوجعفر گويد: «پيمبرخدا صلي الله عليه و سلم از آن پيش كه جبريل بر او ظاهر شود و رسالت خداي بيارد آثار و نشانه هايي مي ديد، از آن جمله حكايتي بود كه از پيش درباره دو فرشته نقل كردم كه شكم وي را شكافتند و غش و ناپاكي از آن درآوردند و ديگر آنكه به هر راهي مي گذشت درخت و سنگ بر او سلام مي كرد.

از بره دختر ابي تجراه روايت كرده اند كه وقتي خداوند عزوجل مي خواست پيمبر خويش را رسالت دهد، وقي به حاجت مي شد چندان دور مي رفت كه خانه اي نباشد و به دره ها مي شد و به هر سنگ و درختي كه مي گذشت بدو مي گفت: «السلام عليك يا رسول الله» و به چپ و راست و پشت سر مي نگريست و كسي را نمي ديد.

ابوجعفر گويد: و امت ها از مبعث وي سخن مي كردند و عالمان هر امت از آن خبر مي‌دادند.

عامر بن ربيعه گويد: از زيدبن عمروبن نفيل شنيدم كه مي گفت: «من در انتظار پيمبري از فرزندان اسماعيل و از اعقاب عبدالمطلب هستم و بيم دارم به زمان او نرسم اما به او ايمان دارم و تصديق او مي كنم و بر پيمبريش شهادت مي دهم، اگر عمرت دراز بود و او را ديدي سلام مرا به او برسان، اينك وصف او با تو بگويم تا بر تو مخفي نماند.»

گفتم: «بگو»

گفت: «وي نه كوتاه است نه بلند، نه پر موي و نه كم موي و پيوسته در ديده او سرخي‌اي هست و خاتم نبوت ميان دو بازوي اوست و نامش احمد است و در اين شهر متولد مي شود، آنگاه قومش او را بيرون مي كنند و دين وي را خوش ندارند تا به يثرب مهاجرت كند و كارش بالا گيرد، مبادا از او غفلت كني كه من به طلب دين ابراهيم همه ولايت ها را بگشتم و از يهودان و نصاري و مجوس پرسيدم و همه گفتند اين دين پس از اين خواهد بود و و صف وي را چنين آوردند و گفتند: جز او پيمبري نمانده است.»

عامر گويد: وقتي مسلمان شدم گفتار زيدبن عمرو را با پيمبر بگفتم و سلام او را رسانيدم و پيمبرخدا صلي الله عليه و سلم جواب وي بداد و براي او طلب رحمت كرد و گفت: «او را در بهشت ديدم كه دنباله ها مي كشيد.»

عبدالله بن كعب وابسته عثمان گويد يك روز كه عمبر بن خطاب در مسجد پيمبر خدا نشسته بود، عربي وارد مسجد شد و سراغ عمر را گرفت و چون عمر او را بديد گفت: «اين مرد همچنان مشرك است، و در جاهليت كاهن بوده است.»

عرب به عمر سلام كرد و بنشست و عمر بدو گفت: «آيا مسلمان شده اي؟»

گفت: «آري.»

عمر گفت: «آيا در جاهليت كاهي بوده اي.»

عرب گفت: «سبحان الله، سخني مي گويي كه از هنگام خلافت به هيچ يك از رعيت خويش نگفته اي.»

عمر گفت: « ما در جاهليت بدتر اين بوديم، بت مي پرستيديم، تا خداوند ما را به وسيله اسلام گرامي داشت.»

عرب گفت: «آري اي امير مؤمنان من در جاهليت كاهن بودم.»

عمر گفت: «به ما بگو عجيب ترين خبري كه شيطانت برايت آورد چه بود؟»

عرب گفت: «شيطانم يك ماه يا يكسال پيش از اسلام آمد و گفت مگر نمي بيي كه كار جنيان دگرگون شده.»

عمر گفت: «مردم نيز چنين مي گفتند، به خدا من با گروهي از قرشيان به نزد بتي از بتان جاهليت بوديم كه يكي از عربان گوساله اي براي آن قرباني كرده بود و منتظر بوديم كه گوساله را بر ما تقسيم كنند و از دل آن صدايي شنيدم كه هرگز صدايي نافذتر از آن نشنيده بودم و اين يك ماه يا يكسال پيش از ظهور اسلام بود كه مي گفت: «اي ذريح، كاري موفقيت آميز است» و يكي فرياد زند و گويد: «لااله الاالله».

جبيربن مطعم گويد: در بوانه به نزد بتي نشسته بوديم و اين يكماه پيش از بعثت پيمبر خدا بود و شتري كشته بوديم كه يك بانگ زد: عجب را بشنويد كه استراق وحي برفت و شهاب سوي ما اندازند و اين به سبب پيمبري است كه در مكه آيد و نامش احمد است و هجرتگاه او يثرب است. گويد: و ما دست بداشتيم و پيمبر خداي صلي الله عليه و سلم ظهور كرد.

از ابن عباس روايت كرده اند كه يكي از بني عامر پيش پيمبرخدا صلي الله عليه و سلم

آمد و گفت: «خاتم نبوت را كه ميان دو بازوي تو است به من بنما كه اگر محتاج علاج باشي علاجت كنم كه من معروفترين طبيب عربم.»

پيمبر فرمود: «مي خواهي كه آيتي به تو بنمايم؟»

مرد عامر گفت: «آري، اين نخل را بخوان.»

گويد: و پيمبر به سوي نخل نگريست و آن را بخواند و نخل بيامد تا جلو او بايستاد. آنگاه به نخل گفت: «بازگرد» و بازگشت.

مرد عامري گفت: «اي گروه بني عامر، به خدا چنين جادوگري نديده ام.»

ابوجعفر گويد: و اخبار در دلالت بر پيمبري او صلي الله عليه و سلم از شمار بيرون است و براي آن كتابي جداگانه خواهيم داشت ان شاءالله.

اكنون به سخن از پيمبرخدا صلي الله عليه و سلم از هنگامي كه جبرئيل عليه السلام وحي سوي وي اورد باز مي گرديم.

ابوجعفر گويد: از پيش، بعضي خبرها را درباره نخستين بار كه جبرئيل بيامد. و اينكه سن وي چند سال بود آورده ايم و اكنون وصف ظهور جبرئيل و آوردن وحي خداي را‌ بگوييم:

از عايشه روايت كرده اند كه نخستين وحي كه به پيمبر خدا آمد رؤياي صادق بود كه همانند سپيده دم بود آنگاه به خلوت راغب شد و به غار حرا مي رفت و شبهاي معين را در آنجا به عبادت مي گذرانيد آنگاه سوي كسان خود باز مي گشت و براي شبهاي ديگر توشه مي گرفت تا حق به سوي وي آمد و گفت: «اي محمد تو پيمبر خدايي».

پيمبرخدا صلي الله عليه و سلم گويد: من نيم خيز شدم. آنگاه برخاستم و تنم مي لرزيد و پيش خديجه رفتم و گفتم: «مرا بپوشانيد، مرا بپوشانيد» تا ترس از من برفت، آنگاه بيام و گفت: « اي محمد تو پيمبر خدايي.»

پيمبرگويد: و چنان شد كه مي خواستم خويشتن را از بالاي كوه بياندازم و او به من ظاهر شد و گفت: «اي محمد من جبريلم و تو پيمبر خدايي.» پس از آن به من گفت: «بخوان»

گفتم: «چه بخوانم؟»

گويد: «مرا بگرفت و سه بار بفشرد تا به زحمت افتادم، سپس گفت: «بخوان به نام خدايت كه مخلوق آفريد» آنگاه پيش خديجه رفتم و گفتم. «بر خويشتن بيمناكم» و حكايت خويش را با او گفتم.

خديجه گفت: «خوشدل باش كه خداوند هرگز تو را خوار نخواهد كرد كه تو با خويشاوند نيكي مي كني و سخن راست مي گويي و امانت گزاري و مهمان نوازي و پيشتيبان حقي.» آنگاه خديجه مرا پيش ورقه بن نوفل بن اسد برد و گفت: «ببين برادرزاده ات چه مي گويد؟»

ورقه از من پرسش كرد و چون حكايت خويش به وي گفتم. گفت: «به خدا اين ناموسي است كه بر موسي بن عمران نازل شد، كاش در آن نصيبي داشتم، كاش وقتي قومت تو را بيرون مي كنند، زنده باشم.»

گفتم: «مگر قومم مرا بيرون مي كنند؟»

گفت: «آري، هر كه چون تو ديني بياورد با او دشمني كنند، اگر آن روز زنده باشم تو را ياري مي كنم.»

گويد: «و نخستين آيات قرآن كه از پي «اقراء باسم ربك» بر من نازل شد: «ن، والقلم و مايسطرون» و «ياايها المدثر» و: «الضحي» بود.

از عبدالله بن شداد روايت كرده اند كه جبريل پيش پيمبر آمد و گفت: «اي محمد بخوان».

گفت: «چه بخوانم؟»

گويد: و او را بفشرد و باز گفت: «اي محمد بخوان.»

گفت:‌ «چه بخوانم.»

جبريل گفت: «اقراء باسم ربك الذي خلق تا آخر سوره علق. گويد: پيمبر خداي صلي الله عليه و سلم پيش خديجه رفت و گفت: «اي خديجه، گويا آسيبي ديده ام».

خديجه گفت: «هرگز خدا با تو چنين نكند كه هرگز گناهي نكرده اي.»

گويد: و خديجه پيش ورقه بن نوفل رفت و حكايت با او بگفت. و ورقه گفت: «اگر سخن راست مي گويي شوهرت پيمبر است و از امت خويش رنج ببيند و اگر زنده باشم او را ياري مي كنم.»

پس از آن جبرئيل نيامد و خديجه به او بگفت: شايد خدا رهايت كرده است و خدا اين آيات را نازل فرمود:

« والضحي، واليل اذاسجي، ما ودعك ربك و ماقلي»

يعني: قسم به روز، و شب اندم كه تاريك گردد كه پروردگارت نه تركت كرده و نه دشمنت شده.

از عبدالله بن زبير روايت كرده اند كه پيمبرخدا صلي الله عليه و سلم هر سال يكماه در حرا به عبادت مي نشست و اين جزو رسوم قريش بود كه در جاهليت داشتند و در ان ماه كه در حرا بود هر كس از مستمندان پيش وي مي رفت به او طعام مي داد و چون ماه به سر مي رسيد سوي كعبه مي رفت، و هفت بار يا هر چند بار كه خدا مي خواست طواف مي كرد و به خانه مي رفت.

و چون آن هنگام رسيد كه خدا مي خواست او را به پيمبري گرامي كند و اين به ماه رمضان بود، پيمبر سوي حرا رفت و چون شب وي رسيد جبريل بيامد.

پيمبر گويد: بيامد و صفحه اي از ديبا به دست داشت كه در آن نوشته بود و گفت: «بخوان»

گفتم: «چه بخوانم؟»

جبريل مرا چنان فشرد كه پنداشتم مرگ است، آنگاه گفت: «بخوان»

گفتم «چه بخوانم؟» و اين را گفتم كه باز مرا نفشارد.

گفت: «اقراء باسم ربك الذي خلق» تا آخر سوره علق.

گويد: و من خواندم و به سر بردم و او از پيش من برفت و من از خواب برخاستم و گويي نوشته اي در خاطرم بود. و چنان بود كه شاعر و مجنون را سخت دشمن شمردم و نمي خواستم به آنها بنگرم و با خويش گفتم هرگز قرشيان نگويند كه شاعري يا مجنوني شده ام، برفراز كوه روم و خويشتن را بيندازم تا بميرم و آسوده شوم. و به اين قصد بيرون آمدم و در ميان كوه صدايي از آسمان شنيدم كه مي گفت: «اي محمد تو پيمبر خدايي و من جبريلم.»

گويد: و سر بر داشتم و جبريل را به صورت مردي ديدم كه پاهايش در افق آسمان بود و مي گفت: «اي محمد، تو پيمبر خدايي و من جبريلم.»

گويد: و من ايستاده بودم و جبريل را مي نگريستم و از مقصود خويش باز ماندم و قدمي پس و پيش نرفتم و روي از جبريل برگردانيدم و ديگر آفاق آسمان را نگريستم و هر جا نظر كردم او را بديدم، و همچنان ايستاده بودم و قدمي پس و پيش نرفتم تا خديجه كس به جستجوي من فرستاد كه به مكه رسيدند و سوي او بازگشتند و من ايستاده بودم، پس از آن جبريل برفت و من سوي كسان خود باز گشتم و به نزد خديجه رسيدم، و پهلوي وي نشستم كه گفت: «اي ابوالقاسم، كجا بودي كه فرستادگان خويش را به جستجوي تو روانه كردم و سوي مكه آمدند و باز گشتند.»

گفتم: «به شاعري يا جنون افتاده ام.»

گفت: «اي ابوالقاسم، تو را به خدا مي سپارم كه خدا با تو چنين نمي كند كه راست گفتاري و امانت گزار و نيك صفت، و با خويشاوندان نكو رفتار، اي پسر عم، شايد چيزي ديده اي؟»

گفتم: «آري.» و حكايت خويش را با وي بگفتم.

خديجه گفت: «اي پسرعم، خوشدل باش و پايمردي كن، قسم به آن خدايي كه جان خديجه به فرمان اوست اميدوارم پيمبر اين امت باشي.»

آنگاه برخاست و لباس به تن كرد و پيش ورقه بن نوفل بن اسد عموزاده خويش رفت كه نصراني بود و كتب خوانده بود و از اهل تورات و انجيل سخن ها شنيده بود و حكايت به وي بگفت.

ورقه گفت: «قدوس! قدوس! به خدايي كه جان ورقه به فرمان اوست اگر سخن راست مي گويي ناموس اكبر آمده است (و مقصودش از ناموس، جبريل بود) همان ناموسي كه سوي موسي آمده ابود، و او پيمبر اين امت است، به او بگوي پايمردي كند.»

خديجه پيش پيمبرخدا صلي الله عليه و سلم آمد و سخنان ورقه را به وي گفت و غم وي سبك شد.

و چون اقامت حرا را به سر برد سوي كعبه رفت و طواف برد و ورقه او را بديد و گفت: «برادرزاده آنچه را ديده اي و شنيده اي با من بگوي.»

و پيمبرخدا صلي الله عليه و سلم حكايت خويش به وي بگفت.

ورقه گفت: «به خدايي كه جان من به فمران اوست تو پيمبر اين امتي و ناموس اكبر كه سوي موسي آمده بود سوي تو آمده است، تو را تكذيب كنند و آزار كنند و از ديار خويش بيرون كنند و با تو جنگ كنند و اگر من زنده باشم خدا را ياري مي كنم»

«آنگاه سر پيش آورد و پيشاني پيمبر را ببوسيد»

پس از آن پيمبرخدا صلي الله عليه و سلم به خانه خويش رفت و از گفتار ورقه ثباتش بيفزود و غمش برفت.

گويند: از جمله سخن ها كه خديجه در افزودن ثبات پيمبر گفت اين بود كه اي پسر عم تواني كه وقتي جبريل آيد با من بگويي؟

پيمبر گفت: «آري.»

و چون جبريل بيامد، پيمبر به خديجه گفت: «اينك جبريل آمد» خديجه گفت: «برخيز و بر ران چپ من بنشين».

و پيمبر برخاست و بر ران خديجه نشست.

و خديجه گفت: «او را مي بيني؟»

پيمبر گفت: «آري»

خديجه گفت: «بيا و بر ران راست من بنشين».

و پيمبر بر آنجا بنشست.

خديجه گفت: «او را مي بيني.»

پيمبرگفت: «آري.»

خديجه گفت: «بيا و در بغلم بنشين.» و پيمبر چنان كرد.

خديجه گفت: «او را مي بيني».

پيمبرگفت: «آري.»

آنگاه خديجه سرپوش برداشت و پيمبر در بغل او نشسته بود و گفت، «او را مي بيني؟»

پيمبرگفت: «نه»

خديجه گفت: «اي پسر عم، پايمردي كن و خوشدل باش به خدا اين فرشته است و شيطان نيست.»

اين حديث را از فاطمه دختر حسين عليه السلام روايت كرده اند با اين افزايش كه خديجه پيمبر را زير پيراهن خويش جاي داد و جبرئيل نهان شد و به پيمبر صلي الله عليه و سلم گفت: «اين فرشته است و شيطان نيست.»

ابن كثير گويد: از ابوسلمه پرسيدم نخستين آيه قرآن كه نازل شد چه بود؟

گفت: «يا ايها المدثر بود»

گفتم: مي گويند: «اقراء باسم ربك الذي خلق بود.»

به من گفت: «جز آنچه پيمبر به من گفته با تو نمي گويم كه او صلي الله عليه و سلم گفت: در حرا مجاور بودم، و چون مدت مجاورت به سر بردم فرود آمدم و به دل دره شدم و ندايي شنيدم و به راست و چپ و پشت سر و پيش رو نگريستم و چيزي نديدم و چون به بالاي سر نگريستم جبريل را ديدم كه ميان آسمان و زمين بر كرسي اي نشته بود و بترسيدم.»