فصل اول

نگاهي به سير تاريخي پيدايش پوشاك

لباس همان سطح هر چيزي است و در لايه هاي اوليه، هر فاعل شناسان با آن درگير مي‌شود در مفهوم عربي معناي ستر كردن، پوشاندن، مخفي كردن، و حتي بدل كردن را يادآوري مي شود و پوشاننده شده را آن طور به نمايش مي گذارد كه اقتضاي ظاهري‌ اش باشد.

اين امر كه بشر، براينشان دادن خود را از قديم الايام مانند حيوانات (كه در زمان هاي خاص مثل جفت گيري يا نزاع تغيير ظاهر مي دهند) مبدل شده، با هنر نقش اندازي اولين قدم د ر راه مفاهيم جديد پوشش را برداشته است، ما را به اين گفته ويل دورانت كه «هنر در ميان قبايل وحشي از نقش تزئيني و لباس پوستي و خال كوبي برخاسته» راهنما مي‌شود. بشر نخستين، در مراسم خاص، بدن خود را با رنگ ها يا نقوشي زينت مي داده تا در «جلب نظر» يا «جعل نظر» خود را نوع خاصي نشان دهد. به مرور استفاده از رنگ به دليل عدم ثبات از ميان رفت و خال كوبي (Taboo) با هزار نيش سوزن جايگزين آن شد، سير آرايش بدن پس از استفاده از پوست حيوانات كم كم به دوران جديدتري رسيد و بشر با دستيابي به تكنولوژي نساجي الياف را به صورت پارچه توليد كرد و مفاهيم پوشش را تحت تاثير قرار داد. در اين سير تكامل آن نقوش و رنگهايي كه با خالكوبي و رنگ كردن بدن يا با استفاده از پوست حيوانات و قطعات بدن آنها يا شاخ و برگ گياهان، انسان را به نحوي ديگر نشان مي داد يا مي پوشاند به منسوجات منتقل مي شد و پيشرفت فن آوري، ظواهر و نقوش جادويي، ديني، خانوادگي، طبقه بندي حرف، سطوح اجتماعي و غيره ... را به سوي توليد شكل يافته تر منسوج و البسه سوق داد و رسوم و آداب اجتماعي و نيز تكنولوژي نساجي و پوشاك را به سمت اشاعه و حفاظت از معاني و ظواهر كشاند.

هزاره دهم ق.م دوره اي است كه اصطلاحاً دوران نوسنگي نامگذاري شده است و معمولاً با نامهايي چون عصر استقرار، عصر دهكده نشيني، عصر كشاورزي و عصر دامداري نيز شهرت داشته و به عنوان يكي از ادوار مهم تاريخ تكامل بشر از بعد فني و معنوي محسوب مي شود. بايد گفت، پيش از تاريخ اطلاع دقيقي از جوامع انساني در دست نيست و آنچه گفته شد بيشتر بر اساس حدس و گمان بوده است. به نظر مي رسد، پيش از اين تاريخ انسان ها همانند گله هاي حيواني در رفت و آمد بوده اند و از آنان آثار مادي ملموسي جز اشياي سنگي به دست نيامده است. و اما در مورد پوشاك، بافت و تاريخ آن، كه محور اصلي موضوع است و شايد بتوان آنرا به دوران پيش از نوسنگي نسبت داد، دوره اي كه با نامهاي ميان سنگي، پارينه سنگي و يا دوره پيش از تاريخ نامگذاري شده و از دو تا هفت ميليون سال پيش آغاز و تا ده هزار سال پيش (آغاز دوره نوسنگي) ادامه داشته است. براي شناخت دقيق تر از تاريخ بافت و پوشاك آنرا در سه مقوله:

1- پارچه و طرح 2- فرم و شكل 3- دوخت لباس

مورد بررسي قرار مي دهيم.

1- پارچه و طرح لباس

احتمال داده مي شود اولين لباس ها توسط گروه هاي انساني كه به ويژه در مناطق سردسير زندگي مي كردند تهيه شده است. آنها بعد از آن كه حيواناتي مانند گوزن، ماموت، گاو و حتي اسب را شكار مي كردند كم كم به اين نتيجه رسيدند كه مي توان از پوست آنها براي پاپوش و يا تن پوش استفاده كرد و قطعاً فيزيك اين حيوانات و تناسب آن با يك نيم تنه براي انسان تبلور اين انديشه را در ذهن آنها بيشتر كرد كه مثلاً بعد از شكار يك حيوان بزرگ، با كندن پوست آن مي شود از اين پوست به عنوان تن پوش استفاده نمود. هنوز هم اين عادت در بعضي از انسان ها (پاره اي قبايل در آفريقا و آمريكاي لاتين) وجود دارد كه علاقه مندند خود را به شكل حيوانات درآورده و نقشي را ايفا نمايند. حتي در نقش برجسته هاي باستاني نيز گاهي موجوداتي با پيكر انسان و سر حيواني و يا بالعكس حيواناتي كه سر انسان دارند، ديده مي شود.

پس اين احتمال وجود دارد كه تفكرات اين گونه، ريشه در دوران بسيار قديم داشته باشند، يعني زماني كه بشر از پوست حيوانات براي تهيه تن پوش استفاده مي كرده است.

همانگونه كه پيداست فرم پوست به صورتي است كه گويا يك خط از زير گردن تا انتهاي بدن كه به پاها و باسن ختم مي شود ادامه دارد كه مي توان پس از جدا كردن سر، از همان خط روي پوست را برش داد، پس پوست، خود راهنماي بسيار مناسبي بود و طبيعت، خود به انسان كمك كرد تا چگونه از پوست حيوانات به عنوان البسه استفاده كند. اين روش هنوز هم در بسياري از مناطق سردسير از جمله مناطق عشاير نشين شمال خراسان و يا اسكيموهاي قطب شمال ديده مي شود كه از پوست حيوانات براي خود لباس تهيه مي كنند.

آنچه مسلم است تاريخ استفاده از پوست براي تهيه پوشاك به دوران خيلي گذشته مي رسد كه مطمئناً بافت در آن هنوز جايگاهي نداشته و در آغاز دوران نوسنگي مي‌توان حدس زد كه انسان كماكان از همان تجربه هاي گذشته استفاده مي كرده است. ولي در نمونه هايي كه از نقاط باستاني «علي كش» ، «گنج دره» و «تپه سيلك»، از سال هاي هفت، هشت و نه هزار قبل از ميلاد به دست آمده آثاري از بافت ديده مي شود كه با توجه به قدرت آن مي توان گفت اين فن قبل از هنر سفال گري شكل گرفته است. براي نمونه در كف اتاق هاي اين مناطق خطوط متقاطع و ضربدري به صورت بافت هاي بسيار ساده (يكي از رو يكي از زير) به چشم مي خورد كه آثاري از الياف بافته شده هستند و مي‌توان از اينها به عنوان نخستين نمونه هاي بافت نام برد.

باستان شناسان بر اين گمان اند كه همزمان با استفاده از الياف گياهاني مانند ني، (كه هنوز هم در شمال ايران رواج دارد) سبد بافي با استفاده از تركه هاي بيد نيز معمول بوده است و به نظر مي رسد كه آنها براي غير قابل نفوذ كردن و يا جلوگيري از خلل و فرج اين سبدهاي حصيري كه عمدتاً بافت شطرنجي داشته اند ، بيرون و داخل آن را گل مي زدند تا بتوانند مواد غذايي خود را در آن نگهداري كنند. باستان شناسان همچنين معتقدند كه اولين اشكال نيز با همان دستي كه با گل روي اين سبدها كشيده شده، به وجود آمده است. به اين صورت سطح بيروني و داخل سبدهاي بيدي بعد از گل ماليدن شكل سفال پيدا مي كرده و خطوط متوازي به هم را نشان مي داده است. علاوه بر اين نقش هاي شطرنجي را نيز مي توان ديد كه نمونه هايي از آن در نقش هايي كه در ظرف كشف شده در «سيلك» به دست آمده و همان بافت را دارند، (به شكل خطوط افقي و عمودي) قابل مشاهده مي باشد. پس اولين نمونه هاي قطعات منسوج (بافت) به حدود هشت هزار سال ق.م. مي رسد. بنابراين انسان تا آن زمان فقط اين فن را تا حدي مي‌دانسته است كه بتواند از ني و بيد براي بافت استفاده كند. اما تجربه استفاده از ساير الياف مربوط به زماني است كه انسان ها گوسفند و بز را اهلي كردند و با پشم آشنا شدند. در هزاره هفتم ق.م. انسان متوجه شد بعضي گوسفندها نمونه هاي گوشتي خوبي هستند و بعضي پشم مناسبي دارند و فهميد كه مي توان با پشم اين حيوانات كارهاي ديگر كرد و بالاخره در هزاره ششم قبل از ميلاد انسان استفاده از پشم را به صورت بافت و البته به صورتي خيلي ساده و ابتدايي آغاز نمود. ولي هنوز به دليل نداشتن ابزار قادر به چيدن نبود. در نخستين لوحه هاي به دست آمده كه متعلق به چهار هزار سال قبل از ميلاد است نيز به واژه «پشم كني» به جاي «پشم چيني» اشاره شده است و به نظر مي‌رسد كه در آن زمان بشر به كمك دست يا تيغ سنگي موي گوسفندان را مي كنده است.

آشنايي با فلز در هزاره پنجم قبل از ميلاد، انسان را قادر به ساختن اشياي فلزي كرد و احتمال مي رود كه ابزاري مانند قيچي نيز در اين زمان ساخته شده باشد، ليكن تا هزاره چهارم ق.م. در گل نوشته هاي به دست آمده، اشاره اي به واژه «پشم چيني» نشده بود و اين، احتمال ساخت قيچي را در هزاره قبل كم مي كرد، اما قطعاً در اين دوران دوك را مي‌شناختند. دوك اولين و اساسي ترين وسيله براي بافت بود و كار ريسيدن پشم را با آن انجام مي دادند. دوك هاي سفالي و چوبي اولين دوك هاي به دست آمده مربوط به هزاره پنجم و ششم ق.م. است (آثار به دست آمده در تپه سيلك، تپه قيچي ،‌ شهر سوخته و نيز كشورهاي همجوار).

در 3500 قبل از ميلاد تحول تازه اي به وجود آمد و آن تشكيل نخستين جوامع شهر نشين بود. در اين دوره كارها شكل تخصصي به خود گرفتند و همانطور كه در گل نوشته هاي به دست آمده چه از «شوش» و چه در «ارك» (واقع در جنوب بين النهرين) نيز اشاره شده، بر فراواني و توليد محصولات پارچه اي توجه بسياري مي شده است.

يعني جامعه قادر بوده كارگاه هايي به وجود آورد كه در آن از گروه هايي از دختران و زنان براي پارچه بافي استفاده كند. در مورد چگونگي بافت قطعاً آنها تكنيك هاي خيلي ساده اي براي داشته اند كه هنوز هم آن تكنيك ها در مناطق عشايري و بعضي شهر ها مانند يزد و كرمان رواج دارد.

در مهرهاي «شوش» و «چغاميش» و به طور همزمان در «جنوب بين النهرين» كه از مراكز اصلي بافت بوده است، نقش دارهاي زميني بافت را با خانمي كه در حال ريسيدن نخ است و نيز نقش دو زن كه در طرفين يك دار زميني نشسته اند و به نظر مي رسد در حال بافتن پارچه يا يك منسوج ديگر مثل گليم باشند را مي توان مشاهده نمود. ولي قطعاً در هزاره چهارم ق.م. بافندگي در ايران به صورت كارگاهي، به كار گروهي و يك صنعت زنانه تبديل شده بود و معابد در بين النهرين و شوش كه منابع اقتصادي در اختيارشان بوده است در اعتلاي بافندگي تلاش ويژه اي مي كردند. در «خوزستان» (هسته تمدن ايلام) و يا در بين النهرين امور بافندگي يك تخصص حرفه اي براي كسب درآمد و فروش شده بود و معابد، كارگاه هاي مختلفي داشتند كه از زن ها و دخترها به صورت گروه هاي متخصص در بافت استفاده مي كردند.

در مورد چگونگي تكنيك هاي به كار رفته در بافندگي، با توجه به اين كه پارچه هاي به دست آمده از آن دوران كم است،‌اطلاعات زيادي در دست نيست. در شوش پيكره بانويي با سر گاو و نيم تنه زن به دست آمده كه روي تن اين پيكره كه از جنس نقره است، پارچه اي با طرح هاي هندسي رسم شده كه بر اساس آن مي توان گفت هنرمندان پارچه باف در 3000 ق.م. با نقش هاي هندسي در بافت آشنا شده بودند. نقوش هندسي با كار بافت تناسب بسياري دارد. بافت از يكسري حركات عمودي و افقي تشكيل شده كه تار و پود نام دارد و در واقع يك شبكه شطرنجي يا يك تصوير هندسي را تشكيل مي دهد كه از بهترين و ساده ترين نقوش است كه آن را در بدن اين پيكره ها مي توان ديد. همچنين با بررسي هاي انجام شده و آثار به دست آمده مي توان نتيجه گرفت كه بافندگان آن زمان قادر بودند الياف را رنگ كنند و با آن پارچه هاي طرح دار درست كنند. در متوني كه از سه هزار سال قبل از ميلاد از مناطق «عراق» و «شوش» و «جنوب ايران» به دست آمده به كرات نشان مي دهند كه مردم اين نقاط پارچه هايي را كه توليد مي نمودند براي فروش به نقاط مختلف به ويژه تمدن هاي «شرق ايران» و «هند» صادر و در ازاي آنها ادويه جات، عطريات، سنگ هاي قيمتي و پرنده هاي ناياب وارد مي كردند.

همزمان با استفاده از پشم در بين النهرين و ايران، «مصري ها» پي به الياف كتان بردند و علاقه مند شدند كه پارچه هايشان كتاني باشد. چون پارچه هاي كتاني مناسب با آب و هواي مصر و محل رويش طبيعي آن بود. پس دومين اليافي كه انسان پي به استفاده از آن برد كتان بود. به هر حال از طريق مبادلات و تجارت، مردم آسياي جنوب غربي با الياف كتاني آشنا شدند و به نظر مي آيد در سه هزار سال ق.م. كشت كتان در «شهرهاي جنوبي» و «فارس» شروع شد. البته تكنيك بافت مصري ها تفاوتي با بقيه نداشت و خوشبختانه آنها در بسياري از نقاشي هاي ديواري خود فرم هاي بافت يا دارهاي بافندگي و يا شكل بافت را مطرح كرده اند. سومين محصولي كه جهت تهيه پارچه شناخته شد و مورد استفاده واقع گرديد كنف بود. البته كنف را در آغاز نه براي بافت بلكه از ريشه آن به عنوان مواد مخدر استفاده مي كردند ولي به مرور زمان انسان متوجه شد كه كنف توانايي مناسبي براي الياف شدن و بافت دارد. در حدود 1500 ق.م. ايرانيان با پنبه آشنا شدند و پارچه هاي پنبه اي در كنار پارچه هاي ديگر قرار گرفت. ولي كماكان پارچه هاي پشمي به دليل ماندگاري، سازگاري و يا شايد هم عادت در درجه اول اهميت قرار داشتند.

2- فرم و شكل

در آغاز اشاره شد كه بشر از پوست طبيعي جهت تهيه لباس استفاده مي كرده است. اين را هنوز هم در چوغاهايي (شولا) كه در مناطق بختياري رواج دارد و از پوست وارونه شده گوسفند تهيه مي شود مي توان ديد. اما تعدادي پيكره مربوط به سه يا چهار هزار سال ق.م. به دست آمده است كه پيراهن هاي بلندي را بر تن زنان و مردان نشان مي‌دهد. پيراهن هاي بدون آستين كه به صورت دو تكه تا زير زانو هستند. فرم اين لباس ها حالت شله شله دارد يعني پارچه اي كه احساس مي شود يك سري طرح هاي مثلثي شكل منطبق دارد، (حالت پارچه پشمي آب خورده) ، در جامي كه از «مرودشت» به دست آمده، تصوير دو زن با پيراهن هاي بلند و آستين دار با يقه هاي گرد به چشم مي خورد و پارچه لباس آنها نيز به همان شكل است. و به نظر مي آيد مستقيماً از پوست استفاده كرده اند. حتي آستين پيراهن هم از پوست تهيه شده است. در بين النهرين هم چندين پيكره مرد و زن از معبد «طلعت مر» در عراق به دست آمده كه متعلق به سه هزار سال قبل از ميلاد است و همگي تن پوش هايي بر تن دارند كه مستقيماً از پوست گوسفند تهيه شده اند، ولي در همان پيكره ها، پيكره هايي نيز به دست آمده كه آن حالت را ندارند.

فرم ديگر لباس براي مردان و زنان به خصوص مردان تن پوش هايي به شكل «ساري» هندي بوده است. به طوري كه نصف بدن و يك بازو از سينه بيرون و يك طرف آن آستين داشت. اين قديمي ترين نمونه هاي طراحي لباس بود. در دوره هاي بعد، در دو هزار سال ق.م. پارچه ها متنوع تر شدند. با استناد به حجاري ها، نقش هاي روي سيتولاها (ليوان هاي ته دكمه اي) و نقوشي كه روي مهرها موجود است در دو تا دو هزار و پانصد سال ق.م. در جنوب ايران كه مركز تمدن بود و مناطق ديگر از آن متاثر بوده اند، لباس زنان و مردان پيران هاي بلندي بوده كه البته در مواردي لباس زنان در قسمت كمر دو تكه شده است و احتمالاً براي اين كه درز يا محل دوخت مشخص نشود از كمر بند يا نواري استفاده مي كردند و محل درز را محو مي كردند. گاهي با فرض اين كه لباس از جلو چاك دار بوده است در حاشيه جلوي لباس نوارهاي تزئيني (از جنس يك پارچه ديگر) مي دوختند و يا حاشيه يقه و سر آستين ها را گلدوزي مي كردند. در مواردي در حجاري هاي ايلامي ديده شده تعدادي از لباس هاي زنان و مردان داراي يك نيم تنه بوده است. يعني كت ها يا پيراهن هايي كه تا زير زانو مي رسيده و با كمربند بسته مي شده اند.

3- دوخت

مقدمه الگو براي دوخت لباس، دانش هندسه است. پس در جوامعي مانند خوزستان، بين النهرين و مصر كه قادر به طراحي و اجراي زيگورات «چغازنبيل» و «اهرام» بوده اند، و در محاسبات هندسي خود نيز بسيار پيشرفت كرده بودند. قطعاً الگو بري، اندازه گيري و ابعاد نيز در آن نقاط رايج بوده و همين طور كه امروزه الگو بري به كمك كاغذ انجام مي‌شود، در آنم دوره روي تخته يا چوب الگو بري مي كردند و بر همان اساس مي‌دوختند. دوخت پارچه به شكلي كه نقش داشته باشد، مثلاً نقش هاي منحني مربوط به دوران جديدتر مي باشد. در يك جمع بندي كلي مي توان گفت براي زنان لباس بلند و معمولاً با آستين بلند و براي مردان لباس بلند يا كوتاه و بيشتر بدون آستين مرسوم بوده است. لباس، سر آستين ها، درزهايي كه از روي شانه شروع و تا سر آستين مي آمد و حاشيه لباس ها، داراي تزئينات خاصي بود كه به نظر مي آيد عمده اين تزئينات گلدوزي بوده است. بقيه فلات ايران هم كه جوامع بومي بودند از همين لباس ها استفاده مي كردند.

اما مهمترين تحول در طراحي لباس يا تاريخ لباس در دوره حضور آريايي ها مشاهده مي شود كه اساساً مدل لباس تغيير مي كندو اين مراحل به صورت تكامل يافته تر ادامه پيدا مي كند پس از آن اين مراحل به صورت تكامل يافته تر در دوران هاي مختلف ادامه پيدا ميكند و انواع و اقسام لباس ها در طرح هاي گوناگون و به علل متفاوت چون راحتي و شرايط اقليمي و .... با اضافه و كم كردن اجزاء مختلف مثل كمربند و ترك، دكمه، كلاه و كمربند و زيپ به وجود مي آيند.