اساساً اصل زكات يك امر تشريعي است؛ اما موارد و متعلقات آن و بلكه منابع حد نصاب و مقدار آن از اموري است كه در هر زمان مربوط به امام و ولي امر است كه هرگونه صلاح بداند، تعيين كند. پس طبق اين برداشت، منابع زكات و ساير شرايط در هر زماني دچار نوسان است. آنچه در پي مي آيد، يكي از جديدترين آثار حضرت آيت الله موسوي بجنوردي است كه از نظر خوانندگان گرامي مي گذرد.

زكات همچون نماز پيوسته جزء فرايض مهم به شمار مي رفته است. همان گونه كه انبياي الهي وظيفه داشتند مردم را به اقامه نماز دعوت كنند،سخن مي گويد، به اقامه صلات و ايتاي زكات، آن هم مقارن با يكديگر اشاره مي كند.1 خداوند درباره حضرت اسماعيل(ع) مي فرمايد: <و اذكُر في الكتاب اسماعيل انهُ كان صادق الوعد و كان رسُولاً نبيّاً و كان يأمُرُ اهلهُ بالصلوه و الزّكاه و كان عند ربّه مرضيّاً> (مريم، 54، 55). همان طور كه ملاحظه مي شود، ايتاي زكات نه تنها متوجه خود آن حضرت، بلكه به عنوان يك تشريع الهي براي عموم افراد و اهل و قوم ايشان نيز بوده است. در جاي ديگر وقتي به ميثاق با بني اسرائيل مي پردازد، عنوان مي كند: <و اذ اخذنا ميثاق بني اسرائيل ... و اقيمُوا الصلوه و اتُوا الزّكوه` > (بقره، 83) از زبان حضرت مسيح(ع) نيز در گهواره مي فرمايد: <و اوصاني بالصلوه و الزّكوه مادُمتُ حيّاً...> (مريم، 31)؛ يعني از نماز و زكات به عنوان دو فريضه ثابت و تغييرناپذير مادام كه آن حضرت زنده است، ياد مي كند. يا آنجا كه درباره اهل كتاب مي گويد: <و ما امرُوا الّا ليعبُدُوا الله مُخلصين لهُ الدّين حُنفاء، و يُقيموُا الصّلوه و يُؤتُوا الزّكوه و ذلك دينُ القيمه...> (بينه، 5) درواقع وجود نماز و زكات را از جمله شروط دين مي شمارد. بدين ترتيب معلوم مي شود كه جاودانگي زكات به اندازه نماز است يعني به قدمت تاريخ اديان الهي از اولين تا آخرين. بايد اذعان كرد كه نماز و زكات از مشخصات دين حنيف است كه خود فصل مشترك جميع اديان سماوي و حنفاي مرسل مي باشد. واژه زكات در قرآن از نظر لفظي و معنايي متجاوز از يكصد مرتبه تكرار شده است. در اين ميان واژه زكات به صورت معرفه 30 بار آمده كه 27 بار آن مقارن با كلمه صلات و حتي در يك آيه آورده شده است. از همين رو زكات به عنوان ركن دين مبين اسلام شناخته شده است و اساساً سنت قرآن است كه اين دو را مقارن همديگر عنوان مي كند. بر همين مبنا ابوبكر گفت: <لا افرق بين شيئين جمعها الله": بين آن دو چيزي كه خداوند آنها (نماز و زكات) را با يكديگر مقارن كرده است، فاصله نمي اندازم. حال به نمونه هايي ديگر از اين آيات اشاره مي شود.

1- <تلك آياتُ القُرآن و كتابٍ مُبينٍ هُديً و بُشري للمؤمنين الّذين يُقيموُن الصّلوه و يؤُتوُن الزكوه`> (نمل، 3-1) در اينجا زكات به عنوان شرط ايمان و قرين و عدل نماز مطرح شده است.
2- <و اقيمُوا الصّلوه و آتُو الزّكوه و اقرضُوا الله قرضاً حُسناً> (مزمل، 20).

3- <فان تابُوا و اقامُوا الصّلوه و آتُوا الزّكوه فاخوانُكُم في الدّين> (توبه، 11) در اين آيه توبه، نماز و زكات، شروط ورود به دين اسلام معرفي شده اند.

تشريع زكات در دين مبين اسلام در اولين آيات الهام شده به مهبط وحي آمده است. مثل آيه فوق الذكر از سوره مزمّل و نيز آيه 6 و7 از سوره فصلت كه مي گويد: <و ويل للمُشركين الذّين لايُؤتُون الزّكوه و هُم بالاخره هُم كافروُن>، كه درواقع ندادن زكات را شرط شرك و كفر دانسته است. هرچند در اجراي اين دستور گرانبهاي اسلامي تا سال هشتم يا نهم مماطله شد يا حتي پس از نزول آيه شريفه: <خُذ من اموالُهُم صدقه> كه دستور صريح قرآن در اخذ زكات مي باشد. رسول اكرم(ص) تا يكسال در امر جبايه و جمع آوري زكات امهال كردند، <حتي حال عليهم الحول> و در پايان سال عاملان زكات را براي جمع آوري و اخذ زكات اعزام نمودند. البته قول مشهور آن است كه زكات در مدينه تشريع شده است و آيات مكي مشعر به زكات را از نوع زكات نفس تفسير و تأويل كرده اند. برخي اقتران زكات به ايتاء را بر زكات مال تفسير نموده اند، چون ايتاء به معناي اعطا مي باشد، لذا دلالت بر مال مي كند.

اما گفته اند كه زكات در آيات مكي به صورت مطلق و مستقل از حدود، قيود، نصاب و مقادير و نيز جبايه و جمع آوري مي باشد و زكات با تعيين نصاب، برنامه جمع آوري و اخذ آن در سال دوم هجري قمري و در مدينه واجب شده است زيرا در مدينه بود كه جماعت مسلمانان توانستند كيان مستقل و حكومت داشته باشند.

سپس تكاليف و احكام اسلامي و از جمله زكات صورت جديدي به خود گرفت و از حالت مطلق و عموميت خود خارج و به شكل قوانين الزامي و اجرايي و عيني تبيين شد. در تأييد اين قول گاه اظهار مي شود كه آيات مكي به صورت وصفي يا اخباري است همچون: <الذين يؤُتوُن الزكوه...> يا <ايتاء الزكوه و...> اما در آيات مدني به صورت امر و دستور صريح آمده است مثل: <اقيموا الصلوه و آتُوا الزكوه`>.

در اهميت زكات همين بس كه از جمله فصول مميز شرك و اسلام و مرز بين كفر و ايمان معرفي شده است: <فان تابُوا و اقامُوا الصلاه و آتُوا الزكوه فاخوانكُم في الدين> كه ايتاي زكات را شرط ورود به دين و جماعت مسلمانان دانسته يا در آيه: <ويل للمُشركين الذين لايؤُتوُن الزكوه`> ندادن زكات را شرط كفر و شرك قلمداد كرده و از اولين علامات آن شمرده است. همچنين مي بينيم كه در قرآن دستور اجتناب و دست كشيدن از قتال با مشركان منوط به تحقق سه شرط است كه سومين آن ايتاي زكات مي باشد: <فاذا انسلخ الاشهُرُ الحُرُمُ فاقتُلُوا المشركين حيثُ وجدتُموُهُم و خُذُوهُم و احصُروُهُم واقعُدوُا لهُم كُلّ مرصدٍ فان تابُوا و اقامُوا الصّلوه و آتُوا الزّكوه فخلُّوا سبيلُهُم انّ الله غفُور رحيم > (توبه، 5). بدين ترتيب سه شرط: توبه از شرك، اقامه نماز و ايتاي زكات، مي تواند موجبات كف مسلمانان از قتال با مشركان را فراهم سازد. درواقع تقارن هميشگي بين نماز و زكات در آيات كريمه قرآن، خود دلالت بر اهميت و جايگاه پرمنزلت و اساسي آن داشته و به عنوان اصل و ركن دين و احكام اسلامي مشخص شده است. در روايات بسياري نيز آمده است كه زكات از اركان خمسه اسلامي است و اساس اسلام بر آن استوار مي باشد، همچون رواياتي كه بيان مي دارند: <بني الاسلام علي خمس، علي الصلوه و الزكوه` و الصوم و الحج و الولايه`>. در آياتي از قرآن كريم، پيامبر(ص) به جهاد با كساني دعوت مي شود كه حاضر به پرداخت زكات نيستند. همچنين در قصص و روايات متعدد، پيامبر(ص) پس از امتناع قوم يا قبيله اي از ايتاي زكات، دستور آماده شدن لشكر وتجهيز قوا براي جنگ را صادر فرمودند. در زير بعضي از اين موارد آورده مي شود كه در كتابهاي معتبر تاريخ و سيره رسول الله(ص) نمونه هاي مشابه آنها قابل پيگيري است:

1- <بعث رسول الله(ص) بشر بن سفيان و ... علي الصدقات> (ابن هشام، ج 4، ص224). پيامبر گرامي اسلامي(ص) بشر بن سفيان را براي اخذ صدقات بني كعب از قبيله خزاعه فرستادند. بشر به جانب ايشان آمد در حالي كه در نواحي آنان عمر بن جندب منزل گرفته بود. پس بني خزاعه گوسفندان و ساير حيوانات خود را براي پرداخت زكات جمع آوري كردند. لكن بني تميم آن را زشت و منكر شمردند. لذا كمانهاي خود را كشيده و شمشيرهاي خود را برهنه نموده آماده قتال شدند. به ناچار مأمور زكات به حضور پيامبر(ص) آمد. رسول خدا فرمودند: <من لهولاء القوم؟> (چه كسي داوطلب جنگ با اين گروه است؟) آنگاه عيينه بن بدر فزاري به جنگ ايشان داوطلب شد. رسول الله او را با پنجاه سوار فرستادند. پس رفتار رسول خدا با كساني كه از پرداخت زكات خودداري مي كردند، مانند رفتار با كفار و مشركان بود و قتل آنان و اسيري زن و فرزندان ايشان را جايز و لازم مي دانستند. اساساً رسول الله(ص) در نامه هايي كه به روساي قبايل مي فرستادند در مورد زكات آنان را در صورت تمرد به غزا و جنگ تهديد مي كردند.