مقدمه و بيان مساله (1-1

پيشينه تاريخي تحقيق (1-2

 

فصل دوم : مواد و روشهای تحقیقفصل دوم : مواد و روشهای تحقیق

 

1-2) نوع و روش تحقیق

2-2) فرضیه تحقیق

3-2) اهداف تحقیق

فصل سوم : یافته های تحقیق

 

1-3) معانی محراب در فرهنگهای لغت فارسی و عربی

2-3) محراب در ادبیات عرفانی

3-3) تقسیم بندی کلی در مورد منشا پیدایش نقوش محرابی

4-3) پوست حیوانات

5-3) محرابی در اسلام و رابطۀ آن با مهرابه ها

1-5-3) محرابهای اولیه

2-5-3) نقش محراب در مساجد و دیگر اماکن مذهبی

3-5-3) مشهورترین محرابهای جهان اسلام

4-5-3) محراب در معماری اسلامی

6-3) محراب کلیساها و وجه تشابه و تفاوت آنها با محراب مساجد

7-3) محراب در آئین مهری

1-7-3) مهرابه در آئین مهر

2-7-3) شکل مهرابه ها

3-7-3) تمثیل کشتن گاو

4-7-3) بررسی نقش غار در آئین میترا

5-7-3) مهرابه های ایران

8-3) رنگ در محراب

9-3) کتیبه های تزئینی محرابها

10-3) ارتباط نمکدانهای عشایری ایران و نقش محراب و انعکاس نقوش شبیه به آن بر روی انواع تاچه های بختیاری

11-3 ) قاليهاي محرابي

1-11-3)طرح محرابي ستوندار

2-11-3) طرح محرابي قنديلي

3-11-3) طرح محرابي درختي

4-11-3) طرح محرابي گلداني

5-11-3) طرح محرابي دورنما

6-11-3) طرح سجاده اي (طرح سجاده شاه عباسي)

7-11-3) تفاوت قاليچه هاي طرح سجاده اي با قاليچه هاي سجاده

8-11-3) طرح محرابي هزار گل (گل و بوته دار)

9-11-3) طرح محرابي باغي (محرابي چهارباغ)

10-11-3 ) طرح محرابي گنبدي (گنبددار)

11-11-3) طرح محرابي ترنجي (ترنج دار)

12-11-3) طرح محرابي تصويري (تصويردار)

13-11-3) طرح گلداني حاج خانمي

14-11-3) طرح دو محرابه

15-11-3) طرح سجاده چند محرابه (3،5،7 يا 9 محراب)

 

12-3) نمونه هایی از محرابهای مختلف ( عکس )

13-3) طرح محرابي و سجاده ها در مناطق مختلف

14-3) محرابی در مناطق مختلف

15-3 ) نقش ناظم

16-3 ) نماد در قالي

1-16-3 ) نماد سرو

2-16-3 ) نماد شجره الاخضر

17-3 ) چند نمونه از قاليهاي محرابي موزة فرش

فصل چهارم : تجزیه و تحلیل یافته ها

 

فصل پنجم : پیشنهاد و جمع بندی

 

فصل ششم : فهرست زیر نویسها / منابع و مآخذ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

چکیده تحقیق

 

در این تحقیق در ابتدای امر سعی بر آن شده تا معنی و مفهوم محراب در فرهنگهای لغت و همچنین جایگاه آن در ادبیات عرفانی ارائه شود . در مرحله بعد تقسیم بندی های مختلف و نظریاتی که در مورد ریشه محراب و منشا پیدایش این نقش می باشد مورد بررسی قرار گرفته و در مورد هر کدام توضیحات لازم ارائه شده است ؛ به عنوان مثال در مورد محرابی در اسلام پس از عنوان نظریه ، به موضوعاتی از قبیل محرابهای اولیه ، نقش محراب در مساجد ، مشهورترین محرابهای جهان اسلام ، محراب در معماری اسلامی و ... اشاره شده است ؛ و یا در مورد نظریه محراب و مهرابه پس از توضیح ارتباط محراب با مهرابه های آئین مهری ، به توضیح در مورد شکل مهرابه ها ، تمثیل کشتن گاو ، مهرابه های ایران و ... پرداخته شده است .

پس از بررسی ارتباط نمکدانهای عشایری ایران با نقش محراب ؛ طرحهای مختلف محرابی را به همراه عکسهای مربوط به آن شرح داده ایم ؛ و در انتها نیز علاه بر بررسی نماد در قالیهای محرابی و جانمازی ، به بررسی چند نمونه از قالیهای محرابی موجود در موزه فرش پرداختیم .

با امید به اینکه تحقیق حاضر مورد توجه قرار بگیرد .

 

 

 

واژگان کلیدی

محراب / مهراب / آئین مهری / آئین میترائی / تطور نقوش / نقوش سجاده ای

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فصل اول :

 

 

 

 

 

مقدمه و بيان مساله (1-1

 

طراحی سنتی ایران اساساً پيش از تاريخ يعنی پيش از پيدايش خط – شکل گرفته است .می دانيم که بشر طراحی را از مرحله غار نشينی آغاز کرده است ، دوره ای که سنگ ساده و نتراشيده را به عنوان ابزار به کار می برد ، اما انسان این دوره دارای ره آوردهای مهم فرهنگی است که در نقش پردازی او اثر گذاشته است . همچنين دوره های نوسنگی ، مفرغ تا آهن هر يك برای انسان یا در هر دوره ای انسان برای ما دارای ره آوردهای مشخصی است که بايد شناخته شود ، زيرا در هر يك از دوره ها به حسب وضع اجتماعی و اقتصادی انسان ، دسته ای از نقشها آفريده شده است . گذشته از اين ، اعتقادات انسان در هر دوره هم باعث پيدايش نقشه هائی شده است که بايد به آنها پرداخت .

عمده مبانی طراحی سنتی ايران مذهبی است ، اما پيش از رسيدن به آن مبناها بايد گفت که حتی نخستين نقشهائی هم که انسان کشيد ،بنيان مذهبی دارد ؛ يعنی به طور عمده جادوئی است . هر گونه باور به نيروئی بيرون از طبيعت يا ماوراء طبيعت ، بنيانی برای مذهب است ، ولو اين که ما امروز آن گونه باورها را جزو مذهب نشماريم . مثلاً جادوگری کاری کاملاً مذهبی است و اتفاقاً همه نقاشيهای آغازين انسان هم دارای بنياد جادوئی است ، زيرا از آن جهت نقش گاو وحشی يا گوزن را به ديواره غار کشيده اند که به آن تيراندازی کنند ، چه انسان باور داشت که اگر تصوير چيزی را تسخير کند ، خود آن را هم تسخير خواهد کرد . جای تير روی نقاشي های درون غارها اندک نست . نقش کوه ، آب ، رقص مذهبی ، نمادهای آ ب ، گياه ، حيوان و چهره ، عمده ی دست ساخته های نقش دار کهن – مثل سفال – را انباشته است . حتی بعد ها و در دوره تمدنهای پيشرفته نقشهای مذهبی بر انواع ابزارها و وسائل زندگی انسان ديده می شود . برای مثال تصوير کوزه ای را می بينيم که از مرو کشف شده است و روی آن آئين سوگ سياوش ، که در واقع آئين عزای خدای نباتی است ، ديده می شود . البته نقشهای صرفاً تزئينی هم از زمانهای دور بر ابزارها و وسائل ديده می شود .(1 )

 

اصول کلی طرح در قالی ايران

به طور کلی طرحهای قالی در ایران به دو دسته کاملاً مشخص قابل طبقه بندی هستند .

الف ) طرحهای شکسته یا هندسی که شامل طرحهایی هستند که از خطوط مستقیم شکسته تشکیل شده اند .

ب )طرحهای گردان که شامل طرحهائی هستند که از خطوط منحنی قوام گرفته اند .

مضاف براینکه وجود هر دو طرح در یک نقشه قالی محال نبوده ، و در این مواردکه طرحهای شکسته وگردان مشترکاً در طراحی استفاده شده باشند – وجه غالب مورد توجه می باشد .

این تقسیم بندی دارای ویژگی جغرافیایی و یا منطقه ای نیز می باشد به نحوی که طرحهای شکسته اغلب تداومی است در میان شهرنشینان و کارگاههای شهری . علت این ویژگی نیز مستقیماً مربوط به قابلیت و مهارت طراحان و بافندگان این مناطق می باشد . گذشته از این طبقه بندی کلی که مطمع نظر در آن خطوط مربوط می شود ؛ طبقه بندی های دیگری نیز در طراحی فرش وجود دارد . از آن جمله طبقه بندی منطقه ای است و آن مربوط به منطقه تولید است که معمولاً دارای مشخصه های خاص همان مناطق است . برای نمونه فرشهای ترکمن مجموعه ای از طرحهای هندسی مربوط به طوایف متعدد ترکمن است که بعنوان سمبل های هر طایفه شناخته شده و در جای دیگر مورد استفاده نیست . از این رو فرش منطقه ترکمن و سایر مناطق را به راحتی می توان تمیز داد ؛ یا مثلاً فرشهای بختیاری دارای ویژگیهای مشخصی از طرح هستند که از طرحهای سایر مناطق قابل شناسایی است . اما این شناسایی در اکثر موارد قطعی نیست . فرش های تبریز و اصفهان غیر از موارد خاص ، ویژگیهای قطعی منطقه ای را دارا نیستند ؛ و یا نمی توان فرش های تولیدی کاشان –اردستان – اردکان – نائین – یزد - کرمان و ... را در تمامی موارد از هم تمیز داد . این شرایط خصوصاً امروزه به جهت توسعه ارتباطات و افزایش جابجایی جمعیت و امکانات رونوشت برداری بیشتر بوده و تقریباً به سمتی رفته ایم که طرح قم با ورامین و ساوه یا تبریز و اصفهان در هم آمیخته شده و خصلت های منطقه ای خود را از دست داده اند . البته این بدان معنی نیست که دیگر طرحهای منطبق بر ویژگیهای شناخته شده ادوار گذشته تولید نمی گردند . ( 2 )

با توجه به طبقه بندی که توسط شرکت سهامی فرش صورت گرفته است ؛ نقوش فرشهای ایران در 19 گروه اصلی با زیر مجموعه های آن قرار می گیرد که در زیر به آن اشاره خواهیم کرد .

 

گروه 1 – طرحهای آثارباستانی و ابنیه اسلامی :

برای ایجاد این طرحها از ساختمانها و کاشیکاریها و اشکال هندسی و تزئینی بنا ها الهام گرفته شده است . در طول تاریخ طراحان فرش در طرحهای اصلی دخل و تصرفاتی کرده و طرحهای فرعی از آنها بوجود آورده اند . معروفترین آثار از این قبیل عبارتند از : طرح مسجد شیخ لطف ا... - محرابی کوفی – مسجد کبود – مقبره شیخ صفی – سر در امامزاده محروق – گنبد قابوس- مسجد شاه اصفهان – تخت جمشید – طاق بستان – طاق کسری .

 

گروه 2 – اساس این طرحها را گلهای طراحی شده خاصی تشکیل می دهند که به نام شاه عباسی مشهور شده اند . این گلهای تجدید یافته ضمن شاخه و برگها و گاه اسلیمی ها و ختایی ها در متن و حاشیه فرش ، نقشه اصلی را تشکیل می دهند . به گروههای فرعی طرح شاه عباسی ، نام های : افشان – لچک ترنج – ترنجدار – درختی – جانوری – شیخ صفی – طره دار سلسه ای – شاه عباسی تصرفی – ترنجی طره دار – بوته ای و لچک ترنج کف ساده داده شده است .

 

 

گروه 3 - طرحهای اسلیمی :

شکل اصلی این طرح را شاخه های دورانی در میان برگها تشکیل می دهد . این شاخه های تجدید یافته طرح درخت می باشد . اسلیمی انواع بسیار زیاد دارد و معمولاً در بیشتر قالیها این طرح تکرار می گردد . منتهی در بعضی فرشها این طرح مسلط است . معروفترین اسلیمیها اسلیمی دهن اژدری است . در این نوع اسلیمی انتهای هر شاخه به دو شاخه متقارن منشعب می گردد و به صورت فکین اژدها نشان داده می شود و روی ساقه شاخه ها جوانه هایی در نقاط مختلف تزئین شده است که بیشتر این جوانه ها را اسلیم می نامند . شاید کلمه اسلیمی از اسلیم به معنای جوانه باشد و شاید هم این لغت مصغر اسلامی باشد و می دانیم که در هنرهای اسلامی از این طرح بسیار استفاده شده است . این طرح نیز به لحاظ تغییرات و دخل و تصرف ها به گروه های فرعی بسیاری تقسیم شده است . مانند تمام اسلیمی – اسلیمی بندی – اسلیمی شکسته – اسلیمی دهان اژدری – اسلیمی لچک ترنج – اسلیمی ترنج دار و اسلیمی ماری .

 

 

گروه 4 – افشان :

در طرحهای فرش معمولاً کلیه اجزاء و اشکال به هم پیوسته و مرتبطهستند . گویی قلم نقاش از هنگام شروع طرح تا پایان آن تحرک و ارتباط خود را قطع نساخته است . ولی طرح افشان به این صورتست که گل و برگها و شاخه ها به طور پراکنده و بدون پیوستگی با یکدیگر در متن فرش افشانده شده اند ؛ به همین علت است که اصل چنین طرحی را افشان نامیده اند . اما در طرح افشان نیز تنوع و تغییر زیادی داده شده است و طرحهای فرعی بسیاری از آن منشعب شده گشته مانند افشان اسلیمی – افشان ختایی – افشان بندی – افشان شکسته – افشان گل اناری – افشان شاه عباسی – افشان شاخه پیچ – افشان دسته گل - افشان حیوان دار و افشان ترنج دار .

 

گروه 5 – اقتباسی :

بعضی از این طرحها به نقشه های محلی و بومی مناطق مرزی ایران شباهت دارند و گاه از مناطق سر حدی گذشته از کشورهای دور دست الهام می گیرند . اما اگر دقیقاً بررسی کنیم در می یابیم که بیشتر این طرحها دارای ریشه ایرانی هستند . معروفترین طرحها از این گروه عبارتند از افغانی – آناتول – قفقاز – گوبلن .

 

گروه 6 – بندی :

منظور از استعمال واژه بندی اینست که یک قطعه کوچک از یک طرح در سرتاسر فرش ، چه از جهت طول و چه از سمت عرض تکرار می گردد . چون این قطعات در مرحله تکرار به هم می پیوندند آنرا بندی یا واگیره ای می نامند . نام های فرعی این گروه عبارتند از : بندی اسلیمی – بندی پیچیک – بندی شکسته – بندی کتیبه ای – بندی مستوفی – بندی ورامین یا مینا خانی – بندی قاب خشتی یا لوزی – بندی ترنج دار – بندی درختی - بندی قابقابی – بندی شیر و شکری یا بازوبندی – بندی سروی – بندی آدمکی یا ملانصرالدین – بندی بختیاری – بندی مجلسی – بندی خوشه انگوری – بندی شاخه گوزن حیوان دار – بندی خاتم شیرازی و بندی دسته گل .

 

 

 

گروه 7 – بته ای :

طرح بته ای تجزیه یافته درخت سرو است یعنی همان بته های سر کجی که به بته جقه شهرت یافته است . علاوه بر ایران این طرح در شبه قاره هند نیز از دیر باز رواج داشته است . در طرحهای بته ای فرش ایران اندازه ها و اشکال مختلف به چشم می خورد . معروفترین طرحهای بته ای عبارتند از : بته جقه – بته شاخ گوزن – بته ترمه – بته سرابندی – بته خرقه ای – بته قلمکار اصفهان – بته کردستانی یا هشت بته – بته میر شکسته – بته لچک ترنج – بته سنندج – بته افشاری و بته بازوبندی .