مقدمه

از روزگاران بسيار دور، رنگ ها همواره پيرامون بشر را احاطه كرده و وي را تحت نفوذ خود درآورده اند، و چندي بيش نيست كه ما قادر به توليد رنگ و استفاده از آنها شده ايم. تا پيش از قرن نوزده، فقط تعدادي رنگ و مواد رنگي شناخته شده بودند كه بيشتر آنها ريشه آلي داشتند. گران نيز بودند، به طوري كه استفاده از پارچه هاي رنگي و مواد تزئيني فقط در انحصار ثروتمندان بود. صدها هزار حلزون زندگي خود را از دست دادند تا امپراتور روم بتواند رداي بنفش خود را به تن كند، در حالي كه رعاياي او ناگزير بودند به پوشيدن پارچه هاي پنبه اي يا كتاني ساده، پوست يا پشم حيوانات بسنده كنند.

فقط در 100 سال اخير بوده است كه وضع ياد شده سرا پا دگرگون شد : نخست، از تركيب آنيلين[1]، و بعدها، از طريق مشتقات قطران ذغال و اكسيدهاي متاليك، رنگ را به راحتي بدست آوردند. امروزه، هرچيزي را كه بشر مي سازد داراي رنگ است. هزارها رنگ- از هر رنگ و نمائي كه قابل تصور باشد- بوجود آمده اند و تقريباً براي هر منظوري، رنگ خاصي فراهم است. علاوه بر اين كه ما رنگ آبي آسماني، رنگ سرخ غروب آفتاب و رنگ سبز درختان و تمام رنگ هاي طبيعي را در اخيتار داريم، اشياء ساخته شده به وسيله بشر، چراغ هاي نئون، تصاوير نقاشي، كاغذ ديواري ها و تلويزيون رنگي نيز پيوسته ما را شيفته و مسحور خود مي سازند.

اين استفاده روز افزون از رنگ ها، همراه با رقابت فزاينده ميان توليد كنندگاني كه مشتاق افزايش فروش محصولات خود هستند، تحول زيادي را در زمينه روانشناسي رنگ پديد آورده است، هرچند كه وقتي اين روانشناسي وارد صحنه بازاريابي مي شود بسياري از پژوهش هاي آن در معرض آزمون و خطا قرار مي گيرد. مثلاً يك توليد كننده شكر مي داند كه نبايد محصول خود را در بسته سبز رنگ عرضه كند، درحالي كه زيبائي هاي يك شيشه دهن گشاد قهوه اي رنگ حاوي شكر مدت ها در قفسه مي ماند تا به فروش برسد. رنگ هاي طبيعت در ما تأثير گذارده اند، و اين آثار به گونه اي ژرف و اجتناب ناپذير در جان و روح ما جايگزين شده است. معذالك در مورد چيزهايي كه خريداري مي كنيم، از آزادي انتخاب، بكار بردن دوست داشتني ها و غير دوست داشتني ها، سليقه ها و سنت هايمان، برخورداريم.

به خاطر همين ملاحظات است كه يك توليد كننده بايد تحقيق نمايد تا مطمئن شود كه ما خريداران، جنس او را بر كالاهاي مشابه ترجيح مي دهيم. اگر محصول او شكر باشد، در اين صورت او مي داند كه بايد شكر خود را در يك بسته آبي رنگ و يا حداقل داراي يك زمينه آبي عرضه كند و به هيچ وجه از رنگ سبز استفاده نكند. ولي به احتمال زياد دليل آن را نمي داند. دليلش اين است كه احساس فيزيولوژي انسان در رابطه با رنگ آّبي، «شيريني» است. از سوي ديگر، رنگ سبز يك احساس‌ «گس» را در انسان پديد مي آورد. چه كسي خواستار شكر «گس» است. شركت هواپيمائي كه مسافرانش حاضر نيستند با شركت هواپيمائي ديگري پرواز كنند، دليل آن شايد اين باشد كه هواپيماهاي شركت مزبور تاكنون سابقه سقوط نداشته اند، يا اين كه بهترين هواپيما را در اختيار دارد، يا مهمانداران زن آن بسيار مؤدب مي باشند، ولي شايد به اين خاطر نيز باشد كه آنها از خدمات يك مشاور شايسته رنگ استفاده كرده اند. در هواپيماهائي كه رنگ هاي بكار رفته براي تزئين داخلي ما بين به طرز صحيحي انتخاب شده اند، در اين صورت اضطراب ناشي از پرواز (حتي در ترسوترين مسافسران) تا حدودي كمتر شده و فشار عصبي كمتري را بر آنها وارد مي سازدو آنان را با حالت نسبتاً آرامتري به مقصدشان مي رساند.

درباره يك نقاشي يا يك عكس رنگي بايد گفت كه اهيمت رواني رنگ معمولاً كمتر آشكار است زيرا عوامل بيشمار ديگري نظير موضوع، تعادل شكل يا فرم، تعادل ميان رنگ ها، ميزان تحصيل و تخصص تماشاگر و درك زيبايي شناسي او دست اندر كارند. وقتي كه تأكيد بيشتر بر يك يا دورنگ باشد، گاهي اوقات خصايص شخصي نقاش تحت الشعاع قرار مي گيرد. براي مثال، بايداز وسواس گوگن[2] نسبت به رنگ زرد در آثار اواخر عمر او، نام برد. ولي به طرو كلي وقتي رنگ هاي متعدد براي خلق يك اثر بكار رفته اند، در اين صورت فقط داوري زيبائي شناسي است كه تمام اثر را ارزيابي كرده و تعيين مي كند كه آيا ما آن اثر را دوست داريم يا نه، بجاي اين كه واكنش رواني ما نسبت به رنگ هاي خاصي را بسنجد.

در مورد رنگ هاي واحد، امكان دارد كه واكنش رواني ما بيشتر بروز كند، خصوصاً وقتي كه رنگ ها را از لحاظ ارتباط مستقيم آنها با نيازهاي رواني و روحي انتخاب كرده باشند، بدان سان كه در آزمايش لوشر انتخاب كرده اند. در اين مورد، ترجيح دادن فلان رنگ و دوست نداشتن به همان رنگ، به معناي يك امر قطعي بوده و نشانگر يك وضعيت موجود ذهني، يك معادل شديد، و يا هر دوي آنها مي باشد. براي پي بردن به چگونگي آن، چرا اين رابطه عمومي است و چرا مستقل از نژاد، جنسيت يا محيط اجتماعي وجود دارد، لازم است كه نگاهي به تأثير ديرين رنگ هاي طبيعت در انسان بيفكنيم.

منشاء اهميت رنگ

زندگي بشر اوليه تحت تأثير دو عاملي قرار داشت كه خارج از كنترل او بودند. اين دو عامل عبارت بودند از روز و شب و تاريكي و روشنايي،. شب محيطي را پديد مي آورد كه فعاليت بشر را متوقف مي كرد و لذا بشر اوليه به غار خود پناه مي برد و خود را در پوست حيوانات مي پيچيد و به خواب مي رفت، و يا از درختي بالا مي رفت و در انتظار فرارسيدن روز مي ماند. روز موجب محيطي بود كه در آن كار و عمل مقدور بود و لذا بشر اوليه دوباره دست به كار مي شد تا توشه مواد غذائي خود را پر كند يا به جستجوي شكار بپردازد. شب، به همراه خود، بي حركتي، آرامش و كاهش عمومي سوخت و ساز فعاليت جسماني را به ارمغان مي آورد. اما روز، به همراه خود، امكان كار و عمل و افزايش فعاليت جسماني را مي آورد و به انسان نيرو و هدف مي داد. رنگ هاي مرتبط با اين دو محيط، عبارتند از رنگ آبي متمايل به تيره آسمان شب و زرد روشن نور آفتاب.

لذا رنگ آبي متمايل به تيره رنگ آرامش و عدم فعاليت است، در حالي كه رنگ زرد روشن رنگ اميد و فعاليت است، در حالي كه رنگ زرد روشن رنگ اميد و فعاليت است. چون اين رنگ ها نشانگر محيط هاي شب و روز هستند، از اين رو عواملي بشمار مي آيند كه انسان را در كنترل خود دارند بجاي اين كه عناصري باشند كه در كنترل بشر قرار گيرند. به اين جهت است كه آنها را رنگ هاي غيرمستقل[3] توصيف مي كنند، يعني رنگ هايي كه مستقلاً در طبيعت تنظيم مي شوند. شب (رنگ آبي متمايل به تيره) بشر را ناگزير كرد كه از كار دست كشيده و استراحت نمايد. ولي روز (رنگ زرد روشن) به فعاليت ميدان عمل داد، بي آن كه انجام فعاليت را الزامي مي سازد.

از نظر بشر اوليه، فعاليت آئيني بود كه به دو صورت ظاهر مي شد : يا به شكار رفت و حمله مي كرد و يا اين كه شكار مي شد و از خود در برابر حمله دفاع مي نمود. به عبارت ديگر، فعاليت هاي بشر يا در جهت پيروزي و بدست آوردن بود و يا در جهت دفاع از خود. عمليات مربوط به حمله يا پيروزي معمولاً با رنگ قرمز نشان داده مي شود، در حالي كه رنگ سبز مظهر دفاع از خود بود.

چون اعمال بشر اوليه، اعم از حمله (رنگ قرمز) يا دفاع (رنگ سبز)، خداقل در كنترل او بودند، لذا اين عوامل و رنگ ها را «مستقل»[4] يا «خود- تنظيم كننده»[5] توضيف كرده اند. از سوي ديگر، حمله يك عمل اكتسابي [كسب مال يا قدرت] بوده و فعل صادره از آن «فعاليت» بشمار مي آيد، ولي دفاع فقط محدود به خود شخص مي باشد و لذا يك عمل «غيرفعال»[6] است (صفر تنظر از اين موضع كه براي رام كردن يك ببر تيز دندان با كمك يك چماق، به چه مقدار عمل نياز است!)

فيزيولوژي رنگ

آزمايش هايي كه در آن افراد را واردار به تفكر درباره جنبه رواني رنگ قرمز سير در زمان هايي با طول مدت مفتاوت كرده اند، نشان داده است كه اين رنگ سيستم عصبي را تحريم مي كند، يعني فشار خون را بالا مي برد و تنفس و ضربان قلب را سريعتر مي كند. لذا رنگ قرمز از لحاظ تأثير كه بر سيستم عصبي و خصوصاً شاخه سپاتيك سيستم خودكار عصبي دارد، يك عامل محرك بشمار مي آيد. از سوي ديگر، آزمايش هاي مشابهي كه در مورد رنگ آبي سير صورت گرفته است، نتايج معكوسي را بدست داده است، يعني فشار خون پايين آمده و از سرعت تنفس و ضربان قلب كاسته شده است. رنگ آبي مايل به تيره [سرمه اي] تأثيري آرام بخش دارد و اصولاً در شاخه پاراسمپاتيك سيستم عصبي خودكار عمل مي كند.

شبكه هاي پيچيده اعصاب و رشته هاي عصبي را كه توسط آنها بدن انسان و تمام اندام هاي آن كنترل مي شود، مي توان تحت دو عنوان اصلي گنجانيد كه عبارتند از : سيستم اعصاب مركزي و سيستم اعصاب خودكار.

سيستم اعصاب مركزي را مي توان، با دقت كافي، اندامي دانست كه وظايف فيزيكي و حسي[7] را در آستانه[8] آگاهي[9] و يا در بالاي آن به عهده دارد. از سوي ديگر، اصولاً وظايف سيستم اعصاب خودكار محدود به وظايفي است كه در زير آستانه آگاهي صورت مي گيرد، و به همين دليل است كه بايد بر يك مبناي مستقل و خودكار عمل نمايد. ضربان قلب، بالا و پايين رفتن ريه ها، هضم غذا، همگي آنها در واقع اعمال پيچيده و غيرارادي بدن ما هستند كه در شمار وظايف سيستم عصبي خودكار قرار دارند.

سيستم اعصاب خودكار از دو شاخه مكمل يكديگر تشكيل شده است كه در اساس در مخالفت با يكديگر عمل مي كنند، يعني سيستم اعصاب سمپاتيك و سيستم اعصاب پاراسمپاتيك[10]. رشته هاي عصبي هر دو سيستم مزبور به هر يك از دستگاه هاي بدن ما مي رود كه جنبه خودكار دارند. مثلاً ضربان قلب بستگي به تعادل اين دو شخه از سيستم اعصاب خودكار دارد. معذالك براثر تأثيرات فيزيكي (نظير كار و تلاش) يا احساسي و عاطفي (نظير ترس، خشم و دلواپسي) سيستم اعصاب سمپاتيك بر پاراسمپاتيك غلبه مي كند و تعداد ضربان قلب را افزايش مي دهد. به طور كلي در شراتيط اضطراب، فعاليت شديد يا ضرروت محض، سيستم اعصاب پاراسمپاتيك تحت الشعاع اعصاب سمپاتيك قرار مي گيرد. البته به محض اين كه حالت استرس [فشار روحي] برطرف شد، سيستم اعصاب پاراسمپاتيك براي عادي كردن شرايط بدن تلاش مي كند. از اين رو، سيستم اعصاب مزبور در شرايط آرامشس خاطر، شاخه مهمي از سيستم اعصاب خودكار بشمار مي آيد.

حتي امروزه نيز اين مكانيسم كاملاً شناخته نشده است كه چرا رنگ واقعاً «ديده مي شود» و به عنوان رنگ شناخته مي گردد. وقتي اين پرسش ساده عنوان مي شود كه «چگونه ما رنگ را مي بينيم؟» پاسخ هايي با عقايد مختلف بيان مي شوند، و حتي مواردي نيز وجود دارد كه اين ترديد به ما دست مي دهد كه پرسش مزبور خطاست و يا اين كه برفرض منطقي نادرستي استوار است. با اين وصف ، به نظر مي رسد كه «نظريه تصاد[11]» هرينگ[12] فيزيولوژيست كاملاً با آنچه كه به راستي در استفاده از آزمايش رنگ مشاهده مي شود، انطباق دارد.

1- Aniline

1-Paul Gaugin (1903-1848) نقاش معروف فرانسوي است. وي از رنگ هاي خالص (تند) استفاده كرد، زيرا اين رنگ ها از قدرت برجستگي و بيان هنري بيشتري و بيان هنري بيشتري برخوردار بودند، و آنها را در فضاهاي مسطح بكار برد. گوگن به رنگ زرد علاقه خاصي داشت و دو تابلوي او به نام هاي «مسيح زرد» و «گل ،تاب گردان» بسيار مشهور است. با اين كه گوگن رد زمره نقاشان پس از دوره امپرسيونيست مي باشد، ولي برخي از ويژگي هاي سبك مزبور را در آثار خود حفظ كرده است.

1- Heteronmous

1- Autonomous

2- Self-regulating

3- نويسنده در اينجا واژه غيرفعال (Passive) را در معناي خاصي به كار برده است كه مترادف با «عدم تحرك» است. واژه غيرفعال در اصطلاح روانشناسي به فردي گفته مي شود كه در حالت آرامش و عدم فعاليت به سر مي برد و يا براي كنترل خوادث زندگي، كوششي از خود نشان نمي دهد.

1- منسوب به اعضاي حسي، داده هاي حسي يا مكانيسم هاي عصبي موجود در فرآيندهاي احساس

2- آستانه (Threshold) به معناي حدي است كه افزايش آن سبب بروز اثر گردد (نظير تحريكي كه باعث ايجاد احساس مي شود).

3- آگاهي و ادراك محض يم چيز، يك محرك يا يك فكر. گاهي اوقات معادل «ضمير آگاه» است.

1- دستگاه عصبي وظيفه هدايت جريان عصبي از نقطه اي به نقطه ديگر بدن يا ارتباط موجود زنده با محيط خارج را به عهده دارد. در جانواران عالي (نظير انسان) دستگاه عصبي از دو بخش اصلي مراكز عصبي (محرو مغز- نخاع) و رشته هاي عصبي (اعصاب يا ضمايم ياخته عصبي) دستگاه اعصاب مركزي توده اي است از ياخته هاي عصبي كه فعاليت هاي گوناگون را تنظيم مي كند و در داخل جمجمه و ستون مهره ها قرار دارد. اعصاب محرك از آنها منشاء مي گيرند و اعصاب حساس وارد آنها مي شود.

دستگاه عصبي خودكار (نباتي) رشته هاي عصبي و گره هاي عصبي است كه مراكز آن در مغز و مغيز تيره است و غده ها، رنگ هاي خوني، اندام هاي گوارشي، قلب و ماهيچه هاي صاف را عصبي مي كند و عمل غيرارادي بسياري از اندام ها را تنظيم مي نمايد. شاخه سمپاتيك دستگاه عصبي خودكار، بخشي از آن است كه از ناحيه سينه اي و كمري مغز تيره منشاء مي گيرد. اين شاخه شامل رشته هاي عصبي و گره هاي عصبي است و رگ هاي خوني، اندام هاي گوارشي و دروني و غدد را عصبي مي كند. شاخه پاراسمپاتيك از ناحيه جمجمه و مهره هاي خارجي مغز تيره منشأ مي گيرد و شامل رشته هاي عصبي وگره هاي عصبي است. عمل اين دستگاه بر خلاف شاخه سمپاتيك است. مثلاً سبب كوچك شدن مردمك چشم مي شود (در حالي كه اعصاب سمپاتيك آن را بزرگتر مي كند).

1- Contrast Theory

2- Percy Theodore Herring (1967-1872) فيزيولوژيست معروف انگليسياست. وي كنش هاي بازتابي را در حيوانات مورد مطالعه قرار داد و آزمايش هاي تنفس مصنوعي را روي سگ ها انجام داد.